مجموعه پاسارگاد: میراث جاودان کوروش بزرگ

بسیاری از ما به دنبال درک ریشه های تمدن بزرگ ایران هستیم و مشتاقانه می خواهیم بدانیم چگونه امپراتوری هخامنشی یکی از قدرتمندترین حکومت های جهان باستان شکل گرفت. مجموعه پاسارگاد یادگار ارزشمند کوروش بزرگ دقیقاً همان مکانی است که این پرسش ها پاسخ داده می شوند. این محوطه باستانی نه تنها نخستین پایتخت این شاهنشاهی سترگ است بلکه نمادی از اندیشه های والای بنیان گذار آن در احترام به فرهنگ ها و حقوق انسان هاست. با گام نهادن در این دشت باستانی می توانیم معماری پیشگامانه باغ های سلطنتی و آرامگاه ابدی کوروش بزرگ را از نزدیک ببینیم و با تاریخ و فرهنگ غنی ایران باستان پیوند برقرار کنیم.

آشنایی با مجموعه باستانی پاسارگاد

مجموعه باستانی پاسارگاد در دشت مرغاب استان فارس قرار دارد و به عنوان نخستین پایتخت امپراتوری هخامنشی شناخته می شود. این مجموعه وسیع شامل بقایای سازه های مهمی چون آرامگاه کوروش بزرگ کاخ های سلطنتی باغ ایرانی و استحکامات دفاعی است. پاسارگاد نه تنها از نظر تاریخی بلکه از نظر هنری و معماری نیز اهمیت فوق العاده ای دارد و نشان دهنده آغاز سبک معماری هخامنشی است که از ترکیب هنرهای مختلف ملل تحت فرمانروایی کوروش بزرگ الهام گرفته شده است.

این محوطه باستانی در سال ۱۳۸۳ هجری شمسی به عنوان پنجمین اثر ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید. وسعت عرصه و حریم آن بیش از ۱۲ هزار هکتار است و شامل آثار متعددی از دوره های پیش از تاریخ تا دوره اسلامی می شود. موقعیت جغرافیایی آن در دشتی بلند و محصور در میان کوه ها آن را به مکانی ایده آل برای پایتخت تبدیل کرده بود.

تاریخچه مجموعه پاسارگاد

تاریخچه پاسارگاد ارتباط تنگاتنگی با کوروش بزرگ بنیان گذار امپراتوری هخامنشی دارد. پس از پیروزی کوروش بر آستیاگ آخرین پادشاه ماد در نزدیکی همین دشت او تصمیم گرفت پایتخت جدید خود را در این مکان بنا کند. ساخت و ساز در پاسارگاد در زمان حیات کوروش آغاز شد و برخی از بناها در زمان جانشینان او به پایان رسید. کوروش برای ساخت این شهر از معماران و هنرمندان لیدیایی و ایونیایی که در تصرفات جدید خود با آن ها آشنا شده بود استفاده کرد و این امر تأثیرات فرهنگی و هنری متنوعی در معماری پاسارگاد ایجاد کرد.

پاسارگاد تا پایان دوره پادشاهی کمبوجیه دوم به عنوان پایتخت باقی ماند اما پس از آن داریوش بزرگ پایتخت جدیدی را در تخت جمشید بنیان نهاد. با این حال پاسارگاد اهمیت آیینی و تشریفاتی خود را حفظ کرد. در دوره های بعدی به ویژه پس از حمله اسکندر کاخ ها به تدریج ویران شدند اما آرامگاه کوروش همچنان مورد احترام باقی ماند و در دوره اسلامی به نام «مشهد مادر سلیمان» مشهور شد. اولین کاوش های باستان شناسی در این محوطه در اوایل قرن بیستم توسط ارنست هرتسفلد آغاز شد.

جاهای دیدنی پاسارگاد

آرامگاه کوروش بزرگ

آرامگاه کوروش بزرگ شاخص ترین بنای مجموعه پاسارگاد است که در بخش جنوبی محوطه قرار دارد. این بنای ساده اما باشکوه سازه ای سنگی به ارتفاع حدود ۱۱ متر است که بر روی سکویی شش پله ای قرار گرفته و اتاقکی با سقف شیب دار در بالاترین قسمت دارد. سنگ های بزرگ و سپید به کار رفته در بنا بدون استفاده از ملات و تنها با بست های فلزی به هم متصل شده اند که نشان دهنده مهندسی پیشرفته دوران هخامنشی است.

این آرامگاه در زمان حیات کوروش ساخته شده و پس از مرگ او در سال ۵۲۹ پیش از میلاد پیکرش در آن آرام گرفت. در طول تاریخ این بنا همواره مورد احترام بوده و حتی در دوره اسلامی با نام مشهد مادر سلیمان شهرت یافت. داخل آرامگاه در زمان اسکندر مورد دستبرد قرار گرفت اما خود بنا سالم باقی ماند و امروزه نمادی از عظمت و سادگی کوروش بزرگ و میراث اوست.

کاخ اختصاصی

کاخ اختصاصی یا قصر مسکونی کوروش بزرگ در بخش مرکزی مجموعه سلطنتی قرار دارد. این کاخ با وسعتی بیش از سه هزار متر مربع شامل یک تالار ستون دار مرکزی و ایوان های جانبی است. بقایای به دست آمده نشان می دهد که این کاخ محل اقامت و زندگی کوروش بوده است. بر روی درگاه های باقی مانده نقوشی از شاه در کنار همراهانش دیده می شود که بر اهمیت این بنا تأکید دارد.

در ساخت این کاخ از ترکیب سنگ های سفید مرمرنما سنگ سیاه و سنگ ماسه ای کبود استفاده شده که نوآوری های معماری آن زمان را به نمایش می گذارد. در گوشه ای از کاخ جرزی سنگی با کتیبه ای سه زبانه به خط میخی کشف شده که حاوی عبارت «من کوروش شاه هستم هخامنشی زاده» است و هویت این کاخ را تأیید می کند.

کاخ بارعام

کاخ بارعام یا تالار پذیرایی مکانی بود که کوروش بزرگ در آن به پذیرایی از نمایندگان و مقامات ملل مختلف امپراتوری می پرداخت و به مسائل حکومتی و انسانی رسیدگی می کرد. این کاخ را به عنوان نخستین مقر سازمان ملل نیز یاد کرده اند که نشان دهنده اندیشه های والای کوروش در زمینه حقوق بشر و برابری انسان هاست.

این بنا با وسعتی حدود ۲۴۷۲ متر مربع دارای تالار مرکزی بزرگ با هشت ستون و چهار ایوان در اطراف آن است. تنها یک ستون از تالار اصلی باقی مانده که ارتفاع آن حدود ۱۰ متر است. بر روی جرزهای سنگی این کاخ نیز کتیبه مشهور «من کوروش شاه هخامنشی ام» حک شده است. نقوش درگاه ها نیز تحت تأثیر هنرهای بین النهرینی و ایلامی بوده است.

کاخ دروازه

کاخ دروازه در بخش شرقی مجموعه پاسارگاد قرار دارد و به عنوان ورودی اصلی به محوطه سلطنتی عمل می کرده است. این کاخ شباهت هایی با کاخ دروازه ملل در تخت جمشید دارد و نشان دهنده الگوی معماری دروازه های تشریفاتی در دوره هخامنشی است. بنای اصلی شامل تالاری ستون دار با هشت ستون عظیم بوده که متاسفانه بقایای اندکی از آن ها به دست آمده است.

مهم ترین بخش باقی مانده از این کاخ جرز سنگی شمالی است که بر روی آن نقش برجسته مشهور «انسان بالدار» حجاری شده است. این نقش تنها سنگ نگاره سالم مجموعه پاسارگاد محسوب می شود و دارای مفاهیم عمیق آیینی و نمادین است که به آن در بخش مجزا پرداخته می شود. وجود اتاق های نگهبانی در اطراف درگاه ها نیز نشان دهنده کاربری ورودی این بنا است.

مجموعه باغ ایرانی پاسارگاد

باغ شاهی پاسارگاد که به نام پردیس کوروش نیز شناخته می شود یکی از قدیمی ترین و مهم ترین نمونه های باغ سازی ایرانی است. این باغ به عنوان الگوی اولیه برای باغ های ایرانی در طول تاریخ و حتی در تمدن های دیگر مانند هند عمل کرده است. طرح چهارباغ آن نمایانگر نظم و هندسه در معماری منظر ایرانی است.

اگرچه امروزه تنها بقایای اندکی از این باغ باقی مانده اما کشف آبراه های سنگی و حوضچه ها نشان دهنده سیستم آبرسانی پیشرفته و زیبایی بخش آن است. آب مورد نیاز باغ از رودخانه پلوار یا چشمه بناب تأمین می شده است. وجود کوشک ها در دو سمت باغ نیز نشان می دهد که این فضا برای استراحت و تماشای زیبایی های طبیعت طراحی شده بود و کوروش بزرگ خود در طراحی آن نقش داشته است.

سنگ نگاره انسان بالدار

سنگ نگاره انسان بالدار تنها نقش برجسته تقریباً سالم در مجموعه پاسارگاد است که بر جرز سنگی درگاه شمالی کاخ دروازه حجاری شده است. این نقش مردی را با ریش انبوه تاجی بر سر و چهار بال نشان می دهد که به سمت مرکز تالار در حال حرکت یا نیایش است. این سنگ نگاره ترکیبی از هنرهای مختلف ملل تحت فرمانروایی هخامنشیان است.

تاج این انسان بالدار ریشه در هنر مصر باستان لباس بلندش ریشه در هنر ایلامی و بال هایش ریشه در هنر آشور دارد. این ترکیب هنری نمادی از اتحاد و همبستگی میان ملل مختلف امپراتوری و اندیشه تساهل کوروش بزرگ است. در گذشته کتیبه ای سه زبانه بالای این نقش وجود داشت که کوروش را معرفی می کرد و اهمیت آن را دوچندان می ساخت.

برج سنگی

برج سنگی بنایی چهارگوش و مرتفع در شمال مجموعه کاخ هاست که کاربری دقیق آن هنوز مورد بحث باستان شناسان است. فرضیه های مختلفی در مورد کاربری آن مطرح شده از جمله آرامگاه کمبوجیه (پسر کوروش) آتشکده یا نیایشگاه و گنج خانه یا محل نگهداری اسناد مهم دولتی. شباهت این بنا به کعبه زرتشت در نقش رستم فرضیه کاربری آیینی یا تدفینی آن را تقویت می کند.

این بنا که در دوره اسلامی به زندان سلیمان معروف شد از سنگ های بزرگ و با دقت فراوان ساخته شده و نمای آن با تورفتگی های مستطیل شکل تزئین شده است. ارتفاع آن حدود ۱۴ متر است و ورودی آن در ارتفاع بالا قرار گرفته که دسترسی به آن از طریق پلکان امکان پذیر بوده است. معماری و مهندسی به کار رفته در ساخت این برج نیز از شاهکارهای دوره هخامنشی به شمار می رود.

تل تخت

تل تخت سکوی عظیم سنگی و خشتی است که بر روی تپه ای در شمال مجموعه پاسارگاد قرار دارد. این سازه در ابتدا به دستور کوروش بزرگ برای ساخت ارگ سلطنتی یا بنای تشریفاتی آغاز شد اما با مرگ او ناتمام ماند. داریوش بزرگ بعدها نقشه آن را تغییر داد و آن را به دژ یا گنج خانه ای بزرگ تبدیل کرد که تا مدت ها پس از سقوط هخامنشیان نیز مورد استفاده نظامی قرار گرفت.

این سازه نشان دهنده دو مرحله ساخت و ساز در دوره هخامنشی است: مرحله اول با استفاده از سنگ های بزرگ و تکنیک های معماری آسیای صغیر در زمان کوروش و مرحله دوم با استفاده از خشت در زمان داریوش. بقایای پلکان ها و استحکامات خشتی گواهی بر کاربری دفاعی و خزانه بودن این محل در دوره های بعد است.

کاروانسرای مظفری

کاروانسرای مظفری بنایی است که در نزدیکی آرامگاه کوروش بزرگ قرار دارد و در دوره آل مظفر (قرن هشتم هجری قمری) به دستور شاه شجاع مظفری ساخته شده است. این سازه با استفاده از سنگ های ربوده شده از کاخ های ویران شده هخامنشی بنا شده است. این کاروانسرا شامل حیاطی نامنظم و ایوان ها و اتاق هایی در اطراف آن است.

کاربری این بنا مورد بحث بوده و برخی آن را مدرسه و برخی دیگر کاروانسرا دانسته اند اما منابع تاریخی آن را کاروانسرا معرفی می کنند. وجود سنگ های صیقل یافته هخامنشی در ساخت این بنا نشان دهنده اهمیت و استفاده مجدد از مصالح بناهای باستانی در دوره های بعدی است و گواهی بر تاریخ طولانی سکونت و فعالیت در این منطقه پس از دوره هخامنشی است.

محوطه مقدس

محوطه مقدس در شمال غرب مجموعه پاسارگاد قرار دارد و شامل دو سکوی سنگی سفید رنگ و یک تپه مستطیل شکل پله ای است. سکوهای سنگی به عنوان آتشدان یا مذبح برای اجرای مراسم آیینی و مذهبی در دوره هخامنشی مورد استفاده قرار می گرفتند. این سکوها با دقت و با استفاده از سنگ های سفید ساخته شده اند و دارای ویژگی های معماری خاصی هستند.

یکی از سکوها پله دار و دیگری بدون پله است. تپه خشتی و سنگی مجاور نیز احتمالاً بخشی از این نیایشگاه بوده و برای مراسم قربانی یا تشریفات مذهبی استفاده می شده است. این محوطه اهمیت پاسارگاد را به عنوان یک مرکز آیینی و مذهبی در کنار کاربری سیاسی و اداری آن نشان می دهد و با آیین های ایران باستان مرتبط است.

تنگ بلاغی

تنگ بلاغی دره ای سرسبز در نزدیکی دشت پاسارگاد است که به دلیل وجود رودخانه دائمی از دوران پیش از تاریخ مورد توجه انسان ها بوده است. پژوهش های باستان شناسی در این تنگه آثار متعددی از دوره های پارینه سنگی میانی تا دوره اسلامی را شناسایی کرده است.

در دوره هخامنشی تنگ بلاغی اهمیت ویژه ای داشت و آثاری چون کنده کاری های موسوم به دختر بر محوطه های مسکونی و قلعه در آن کشف شده است. این تنگه نه تنها منبع آب برای باغ های پاسارگاد بوده بلکه به عنوان یک مسیر ارتباطی مهم و منطقه ای با سکونت پیوسته در طول تاریخ عمل کرده است. وجود درختان کهنسال بنه و استفاده عشایر از آن در فصول مختلف نیز بر اهمیت طبیعی و فرهنگی آن می افزاید.

ویژگی های معماری پاسارگاد

معماری مجموعه پاسارگاد نقطه آغازین سبک معماری هخامنشی است که ترکیبی بدیع از عناصر معماری و هنری تمدن های مختلف آن دوران است. در این مجموعه تأثیرات معماری لیدیایی ایونیایی ایلامی و آشوری به وضوح قابل مشاهده است اما این عناصر به شیوه ای نوآورانه و با سلیقه ایرانی ترکیب شده اند که سبکی منحصر به فرد را پدید آورده است.

استفاده از مصالح گوناگون مانند سنگ های مرمرنما سنگ سیاه آجر خشت خام و چوب از ویژگی های این معماری است. به کارگیری سنگ های بزرگ بدون ملات و اتصال آن ها با بست های فلزی دم چلچله ای نشان دهنده مهندسی پیشرفته هخامنشیان است. تناسبات دقیق تزئینات نقش برجسته و طراحی باغ در کنار کاخ ها از دیگر ویژگی های برجسته معماری پاسارگاد است که بعدها در تخت جمشید تکامل یافت.

ثبت جهانی مجموعه جهانی پاسارگاد

مجموعه جهانی پاسارگاد در سال ۱۳۸۳ هجری شمسی (۲۰۰۴ میلادی) در بیست و هشتمین نشست کمیته میراث جهانی یونسکو در چین با صد در صد آرا به فهرست میراث جهانی راه یافت. این ثبت بر اساس چهار معیار فرهنگی صورت گرفت که نشان دهنده ارزش استثنایی و جهانی این محوطه است.

معیارهای ثبت شامل موارد زیر بود: پاسارگاد نخستین نشانه بارز معماری سلطنتی هخامنشی مشارکت مردمان گوناگون در ساخت آن به عنوان مرحله ای بنیادی در تحول هنر و معماری کلاسیک ایران یادبودی استثنایی از تمدن هخامنشیان با کاخ ها باغ ها و آرامگاه کوروش و مجموعه چهارباغی پادشاهی به عنوان نمونه ای مادر برای معماری و طرح ریزی در آسیای غربی.

مسیر و دسترسی پاسارگاد

مجموعه پاسارگاد در استان فارس شهرستان پاسارگاد در فاصله حدود ۱۳۰ کیلومتری شمال شیراز قرار دارد. دسترسی به این محوطه باستانی از طریق جاده امکان پذیر است. اگر با خودروی شخصی سفر می کنید می توانید از مسیر شیراز-مرودشت و سپس بزرگراه سعادت شهر-صفا شهر استفاده کنید. مسیر دیگر از سمت اصفهان و بزرگراه شماره ۶۵ می گذرد.

برای کسانی که بدون خودروی شخصی سفر می کنند امکان استفاده از اتوبوس ها و تاکسی های بین شهری از شیراز به سمت سعادت شهر وجود دارد و از آنجا می توان با تاکسی های محلی به پاسارگاد رسید. همچنین ایستگاه قطار سعادت شهر در نزدیکی پاسارگاد قرار دارد و امکان دسترسی ریلی نیز فراهم است.

راهنمای بازدید از مجموعه جهانی پاسارگاد

برای بازدید از مجموعه پاسارگاد بهتر است حدود ۱ تا ۴ ساعت زمان در نظر بگیرید تا بتوانید از بخش های مختلف آن دیدن کنید. ساعات بازدید در نیمه اول سال معمولاً از ۸:۳۰ صبح تا ۱۸:۳۰ و در نیمه دوم سال از ۸:۰۰ صبح تا ۱۷:۳۰ است. هزینه ورودی برای اتباع ایرانی و خارجی متفاوت است.

پس از ورود به محوطه می توانید با پای پیاده یا با استفاده از خودروهای برقی موجود از آرامگاه کوروش کاروانسرای مظفری کاخ های اختصاصی بارعام و دروازه محوطه باغ ایرانی برج سنگی و تل تخت دیدن کنید. توصیه می شود پیش از بازدید اطلاعاتی در مورد تاریخچه و بخش های مختلف مجموعه به دست آورید تا تجربه کامل تری داشته باشید.

تفاوت پاسارگاد و تخت جمشید

پاسارگاد و تخت جمشید هر دو از پایتخت های مهم هخامنشیان در استان فارس هستند اما تفاوت های کلیدی با یکدیگر دارند. پاسارگاد نخستین پایتخت بود که توسط کوروش بزرگ بنیان نهاده شد و نمایانگر آغاز معماری هخامنشی با تأثیرات متنوع هنری است. معماری آن ساده تر و پراکنده تر است و بناها در دشت وسیعی پخش شده اند.

در مقابل تخت جمشید توسط داریوش بزرگ بنیان نهاده شد و نمایانگر اوج و تکامل معماری هخامنشی است. بناها در سکویی عظیم و متمرکز قرار دارند و دارای نقوش برجسته و جزئیات معماری پیچیده تر و منسجم تر با هویت ایرانی قوی تری هستند. پاسارگاد بیشتر نمادی از اندیشه های بنیان گذاری و تساهل کوروش است در حالی که تخت جمشید نمادی از قدرت و عظمت امپراتوری در اوج آن است.

پاسارگاد کجاست؟

مجموعه باستانی پاسارگاد در استان فارس شهرستان پاسارگاد در فاصله حدود ۱۳۰ کیلومتری شمال شهر شیراز قرار دارد.

فاصله پاسارگاد تا شیراز چقدر است؟

فاصله پاسارگاد تا شیراز حدود ۱۳۰ کیلومتر است که با خودرو حدود یک ساعت و نیم تا دو ساعت زمان می برد.

بهترین زمان بازدید از پاسارگاد چه فصلی است؟

بهترین زمان بازدید از پاسارگاد فصل های بهار و پاییز است که آب و هوا معتدل و دلپذیر است.

قیمت بلیط ورودی مجموعه پاسارگاد چقدر است؟

هزینه ورودی برای اتباع ایرانی و خارجی متفاوت است. برای اطلاع از قیمت دقیق و به روز بهتر است به سایت های رسمی یا پایگاه میراث جهانی پاسارگاد مراجعه کنید.

چه تفاوتی بین پاسارگاد و تخت جمشید وجود دارد؟

پاسارگاد نخستین پایتخت و نماد آغاز معماری هخامنشی است در حالی که تخت جمشید پایتخت بعدی و نماد اوج و تکامل این معماری و قدرت امپراتوری است.

آرامگاه کوروش بزرگ در کدام بخش پاسارگاد قرار دارد؟

آرامگاه کوروش بزرگ در بخش جنوبی مجموعه پاسارگاد و در میان دشت قرار گرفته است.

چرا پاسارگاد به این نام خوانده می شود؟

نام پاسارگاد برگرفته از نام قبیله اصلی پارسیان یعنی قبیله پاسارگادیان است که به معنای «آنان که گرز گران می کشند» بوده یا ممکن است تغییر یافته پارسه گراد به معنی «شهر پارس» باشد.

آیا امکان اقامت در نزدیکی پاسارگاد وجود دارد؟

بله در نزدیکی مجموعه پاسارگاد و در سعادت شهر و شیراز امکان اقامت در هتل ها اقامتگاه های بوم گردی و مهمان پذیرها وجود دارد.