تاریخچه پر فراز و نشیب کاخ مرمر

کاخ مرمر، این بنای باشکوه، فقط یه ساختمان قدیمی نیست؛ بلکه مثل یه دفتر خاطرات بزرگ می مونه که تمام روزهای پر فراز و نشیب تاریخ معاصر ایران رو تو دل خودش ثبت کرده.

اگه دلتون می خواد قدم تو دل تاریخ بذارید و ببینید یه ساختمون چطور می تونه هم شاهد اوج شکوه باشه و هم گودال های عمیق ناامیدی و جنجال رو تجربه کنه، پس این مطلب رو تا آخر بخونید. کاخ مرمر، یه جورایی نماد زنده از تاریخ معاصر ماست که لحظات پر افتخار، سقوط های تلخ و رستاخیزهای هنری رو به خودش دیده. این مقاله قراره شما رو با خودش ببره تو یه سفر تاریخی و روایی، تا جنبه های کمتر شنیده شده از سرنوشت این کاخ جذاب رو کشف کنید.

تولد یک نماد – شکوه آغازین (فرازهای اولیه)

ایده و ساخت کاخ مرمر در دوران رضاشاه

داستان کاخ مرمر از سال ۱۳۰۴ شمسی شروع میشه، درست زمانی که رضاشاه تصمیم گرفت یه کاخ بسازه که هم با بقیه فرق داشته باشه و هم شکوه و عظمت ایران رو به همه نشون بده. اون می خواست یه جایی رو برای خودش و برگزاری جلسه های مهم، اونم از نوع رسمی و دیپلماتیک، داشته باشه. زمین این کاخ که حالا شده قلب تهران، قبلاً مال خاندان فرمانفرمائیان بود، یه باغ بزرگ و باصفا که پر از درخت و دار و البته یه قنات پر آب بود. رضاشاه این زمین رو از فرمانفرما گرفت و کار ساختش رو شروع کرد. فکرشو بکنید، یه کاخ اونم تو دل تهران قدیم!

برای ساخت این کاخ، دست به دامان بهترین معمارها و هنرمندای اون زمان شدن. لئون تادوسیان، معمار ارمنی تباری که تو طراحی میدون حسن آباد هم دست داشت، مسئول اصلی طراحی این کاخ شد. اما فقط اون نبود؛ استاد حسین لرزاده که واقعاً یه نابغه تو کاشی کاری بود، محمدحسین صنیع خاتم، استاد بی بدیل خاتم کاری و حسین طاهرزاده بهزاد که تو تذهیب و نقاشی حرف اول رو می زد، همگی دست به دست هم دادن تا یه شاهکار خلق بشه. ایده ی گنبد کاخ هم از گنبد باشکوه مسجد شیخ لطف الله اصفهان گرفته شد تا نمادی از معماری اصیل ایرانی رو تو دل تهران به نمایش بذاره.

سبک معماری کاخ مرمر یه تلفیق هنرمندانه از معماری سنتی ایرانی و اروپایی بود. یعنی همون طور که اسمش روشه، کلی سنگ مرمر سبز از معدن های خمسه زنجان تو نمای بیرونی به کار رفت. داخلش هم که نگو و نپرس! آینه کاری های خیره کننده، خاتم کاری های بی نظیر، گچ بری های ظریف و نقاشی های استادانه، همه و همه دست به دست هم دادن تا یه فضای واقعاً شگفت انگیز رو بسازن. مثلاً نرده های مرمری با نقش های هخامنشی تو سرسرای اصلی، حس و حال یه کاخ باستانی رو می داد. این کاخ در ابتدا به عنوان اقامتگاه زمستانی رضاشاه استفاده می شد و محل برگزاری جلسات مهم و نگهداری بخشی از جواهرات ملی ایران هم بود.

کانون رویدادهای سرنوشت ساز (فراز و نشیب های میانی)

کاخ مرمر در دوران محمدرضاشاه

بعد از اینکه محمدرضا شاه پهلوی اومد سر کار، کاخ مرمر به یه جای مهم تر تبدیل شد. این کاخ شد دفتر کار رسمی شاه و محل زندگی خودش و همسر اولش، فوزیه. فکرشو بکنید، یه زوج جوون، اونم تو همچین کاخ باشکوهی! بعدترها، همین کاخ شاهد مراسم های مهم سلطنتی دیگه ای هم بود، مثل مراسم عقد محمدرضا شاه با ثریا اسفندیاری و بعد هم نامزدی شون با فرح دیبا. اینجا محلی بود برای ملاقات های دیپلماتیک و شرف یابی های مقامات، یعنی کانون اصلی اتفاقات مهم کشور.

حادثه ترور نافرجام (نشیبی خونین و تغییر سرنوشت)

اما خب، تاریخ همیشه روی خوش نشون نمی ده. کاخ مرمر تو سال ۱۳۴۴، شاهد یه اتفاق تلخ و خونین بود؛ همون ماجرای ترور نافرجام محمدرضا شاه. رضا شمس آبادی، یکی از سربازای گارد، تلاش کرد شاه رو ترور کنه. هرچند که شاه جان سالم به در برد، ولی این اتفاق یه شوک بزرگ بود. بعد از این ماجرا بود که دفتر کار شاه از کاخ مرمر به کاخ صاحبقرانیه تو نیاوران منتقل شد و کاخ مرمر اون اهمیت سیاسی قبلی شو از دست داد. انگار یه زخم عمیق رو تن این کاخ نشست.

تبدیل به موزه پهلوی (فراز)

چند سال بعد، یعنی تو سال ۱۳۵۵، یه تصمیم مهم گرفته شد. قرار شد کاخ مرمر به موزه تبدیل بشه و درهای اون به روی مردم باز بشه. این موزه رو اسمش رو گذاشتن «موزه پهلوی». هدف این بود که مردم بیشتر با دوران پهلوی اول و شخص رضاشاه آشنا بشن. تو این موزه، کلی آثار و وسایل مربوط به دوران پهلوی به نمایش گذاشته شد، حتی لباس افسری و کلاه گلوله خورده شاه از همون واقعه ترور نافرجام هم اونجا بود. این موزه تا انقلاب ۱۳۵۷ فعال بود و مردم می تونستن ازش بازدید کنن.

دگرگونی و چالش ها – سرنوشت مبهم پس از انقلاب (فراز و نشیب های سخت و جنجالی)

تغییرات کاربری اولیه پس از انقلاب

با پیروزی انقلاب اسلامی تو سال ۱۳۵۷، مثل خیلی جاهای دیگه، سرنوشت کاخ مرمر هم عوض شد. موزه پهلوی تعطیل شد و کاخ برای مدتی بی کار و بی صاحب موند. بعدتر، اینجا شد مقر کمیته انقلاب اسلامی. بعدش هم برای یه مدتی، مسئولای عالی رتبه قوه قضائیه مثل آیت الله یوسف صانعی، آیت الله موسوی اردبیلی و بعدتر آیت الله محمد یزدی، دفاترشون رو به این کاخ آوردن. اما خب، این استفاده ها باعث شد کاخ نیاز به مرمت های اساسی پیدا کنه. برای همین، تو دهه ۷۰، قوه قضائیه کاخ رو تخلیه کرد و اونا رفتن به کاخ شاپور غلامرضا.

دوران مجمع تشخیص مصلحت نظام و ساختمان قدس (نشیب هایی بحث برانگیز)

بعد از مرمت هایی که رو کاخ انجام شد، یه دوره دیگه از زندگی پرفراز و نشیب کاخ مرمر شروع شد. بعد از اینکه دوره ریاست جمهوری آیت الله هاشمی رفسنجانی تموم شد، مجمع تشخیص مصلحت نظام و دفتر شخص ایشون به این کاخ منتقل شد. جالبه که بدونید تو مکاتبات دولتی، اسم این ساختمون رو ساختمان قدس گذاشته بودن. جلسات مجمع تا دو سال بعد از درگذشت آیت الله هاشمی، به ریاست آیت الله هاشمی شاهرودی تو همین کاخ برگزار می شد، تا اینکه بالاخره به محل سابق مجلس سنا منتقل شدن.

مناقشات مربوط به ساخت وسازهای داخلی

اما دوران مجمع تو کاخ مرمر، خالی از حاشیه و بحث نبود. پرویز فتاح، رئیس وقت بنیاد مستضعفان، تو سال ۱۳۹۸ حسابی سر و صدا به پا کرد و ادعا کرد که تو دوران استقرار مجمع، به خصوص تو زمان آیت الله هاشمی، تخریب گسترده ای تو کاخ انجام شده. اون گفت که تو کاخ آسانسور و حتی حمام، سونا و جکوزی ساخته شده که این کار درست نبوده و به بنای تاریخی آسیب رسونده.

البته این ادعاها بی جواب نموند. خاندان هاشمی رفسنجانی و خبرگزاری مهر هم تو این مورد توضیحاتی دادن. مثلاً گفتن که آسانسور رو برای راحت تر شدن تردد افراد مسن و ناتوان نصب کردن و البته تاکید داشتن که جوری نصب شده که به بنا آسیبی نمی زنه و میشه برش داشت. حتی محمد هاشمی رفسنجانی گفت که استخر و جکوزی فقط یه توهم بوده! اون یه نکته جالب دیگه هم گفت: بعد از انقلاب، وقتی کاخ دست قوه قضائیه بوده، خیلی خوب ازش نگهداری نمی شده. حتی یه اتاق خاتم کاری بی نظیر تو کاخ رو تبدیل به آبدارخانه کرده بودن و سماور می ذاشتن توش، که باعث شده بود بخار آب به خاتم کاری ها آسیب بزنه و بعضی جاهاشون تبله کنه. یعنی قبل از مجمع هم مشکلاتی تو نگهداری کاخ وجود داشته.

آتش افروزی های عمدی و مرمت های پس از آن (نشیب هایی تلخ و پرسش برانگیز)

فکرشو بکنید، این کاخ غیر از این حاشیه ها، دو بار هم قربانی آتش سوزی عمدی شده! غلامعلی رجایی و محمد هاشمی رفسنجانی هر دو درباره این آتش سوزی ها صحبت کردن. رجایی گفت که دو بار افرادی به شکل عامدانه کاخ رو آتیش زدن و با اینکه تصاویرشون تو دوربین ها بوده، ولی هیچ پیگیری ای انجام نشده. اون گفت که تمام سالن ملاقات آتش گرفته و تابلوهای گران قیمت دود گرفته بودن، ولی دوباره بازسازی شدن.

محمد هاشمی رفسنجانی: دو بار دفتر آقای هاشمی و کاخ مرمر را آتش زدند. یک بار خسارت کمتری داشت اما بار دوم خسارت زیادی وارد شد. دو اتاق به طور کامل سوخت و گچ کاری های آن ریخت و دود وارد اتاق کریستالی کاخ شده بود و کاشی کاری های گنبد تخریب شده بودند.

اون گفت که وضعیت کاخ بعد از آتش سوزی دوم واقعاً بد بوده؛ دو تا اتاق کامل سوخته بودن، گچ کاری ها ریخته بودن، دود به اتاق کریستالی هم رسیده و آسیب زده بود. گنبد زیبای کاخ هم پر از دود شده و کاشی کاری هاش تخریب شده بودن. در و پنجره های قدیمی هم سوخته بودن و اوضاع اصلاً خوب نبود. مجمع هم هر چی به سازمان میراث فرهنگی نامه زده بود برای مرمت، تو دولت آقای احمدی نژاد به نتیجه نرسیده بودن و ساختمون تبدیل به یه مخروبه شده بود. حتی مجبور شدن از بیت رهبری ۵۰۰ میلیون تومن قرض بگیرن تا بتونن مرمت ها رو شروع کنن. هاشمی رفسنجانی شخصاً دستور داد که همه آسیب ها، از اتاق های سوخته گرفته تا اتاق کریستالی و در و پنجره ها، مرمت بشن. حتی از آقای واعظ طبسی تو مشهد درخواست کردن که متخصصین شیشه کاری رو بفرستن تهران تا بتونن اتاق کریستالی رو نجات بدن. خلاصه که کلی دردسر کشیدن تا کاخ رو دوباره سرپا کنن و آثار هنری و گچ کاری ها رو به همون سبک خودشون بازسازی کنن.

فاطمه هاشمی رفسنجانی هم خطاب به پرویز فتاح گفت: اگه واقعاً نگران کاخ ها و آثار باستانی هستید، بهتره پرونده دو تا آتش سوزی عمدی کاخ مرمر رو تو زمان استقرار آیت الله هاشمی پیگیری کنید و فیلم و تصاویر آتش زننده ها رو از مراجع امنیتی بخواهید که هیچ وقت پیگیری نشدن. این اظهارات نشون می ده که ابهامات و پرسش های زیادی درباره این حوادث هنوز وجود داره و سرنوشت کاخ مرمر تو این دوره، واقعاً پر از پیچیدگی و ابهام بوده.

رستاخیز و بازگشایی – موزه هنر ایران (فراز نهایی و امیدبخش)

تخلیه کاخ و تحویل به بنیاد مستضعفان

بالاخره بعد از کش و قوس های فراوان و پیگیری هایی که از سمت بنیاد مستضعفان و حتی بیت رهبری انجام شد، ماجرای کاخ مرمر به یه نقطه عطف رسید. پرویز فتاح، رئیس وقت بنیاد مستضعفان، خیلی تاکید داشت که این کاخ باید به دست مردم برگرده و تبدیل به موزه بشه. اون گفت که درست نبود مسئولان تو همچین کاخ هایی مستقر بشن و باید کاخ تخلیه و برای بازدید عموم آماده بشه. بعد از فوت آیت الله هاشمی رفسنجانی تو سال ۱۳۹۵، این پیگیری ها جدی تر شد و نهایتاً بعد از کلی بحث و جدل، تو سال ۱۳۹۷، مجمع تشخیص مصلحت نظام کاخ رو تخلیه و به بنیاد مستضعفان تحویل داد. این یه نفس راحت برای دوستداران میراث فرهنگی بود، چون این اتفاق یه امید تازه برای بازگشت کاخ به هویت اصلیش رو زنده کرد.

مرمت و بازسازی گسترده و علمی

بعد از تحویل کاخ، یه کار بزرگ و مهم شروع شد: مرمت و بازسازی. متخصصان میراث فرهنگی و هنرمندای چیره دست دست به کار شدن تا آسیب هایی که به کاخ وارد شده بود رو جبران کنن و این بنا رو به حالت اولیه و باشکوه خودش برگردونن. این کار اصلاً آسون نبود، چون هم حجم آسیب ها زیاد بود و هم تغییرات زیادی تو دوره های مختلف روش انجام شده بود. فکرشو بکنید، مثلاً چقدر باید زحمت می کشیدن تا خاتم کاری های آسیب دیده رو ترمیم کنن یا کاشی های گنبد رو که دودگرفته بودن، دوباره مثل روز اول درخشان کنن. این مرمت ها با دقت و وسواس زیادی انجام شد تا اصالت بنا حفظ بشه.

افتتاح به عنوان موزه هنر ایران

و بالاخره، بعد از ۴۱ سال و کلی فراز و نشیب، کاخ مرمر یه تولد دوباره رو تجربه کرد. صبح ششم بهمن ۱۳۹۸، برای اولین بار درهای این کاخ به روی رسانه ها باز شد و بعد از اون به طور رسمی با کاربری موزه هنر ایران برای بازدید عموم افتتاح شد. هدف جدید این موزه، نمایش دادن هنر و فرهنگ غنی ایران از دوران باستان تا معاصر بود. حالا تو تالارهای مختلف این کاخ، می تونید کلی آثار هنری ارزشمند رو ببینید؛ از سفالینه های باستانی گرفته تا نقاشی های دوران قاجار و آثار هنرمندان معاصر. کاخ مرمر حالا شده محلی برای آشنایی مردم با تاریخ هنر این سرزمین، یه جورایی همون هویت فرهنگی و هنری که رضاشاه دنبالش بود، دوباره تو این کاخ زنده شد.

کاخ مرمر امروز (نتیجه گیری و دعوت به بازدید)

کاخ مرمر، این بنای باشکوه که تو قلب تهران قرار گرفته، واقعاً یه راوی صادق و پرماجرا از تاریخ معاصر ایرانه. از همون روزای اول که رضاشاه تصمیم به ساختش گرفت و با کلی ذوق و سلیقه هنرمندای بزرگ ایران ساخته شد، تا روزایی که دفتر کار شاه شد و شاهد مراسم های مهم سلطنتی بود. از اون حادثه تلخ ترور نافرجام که سرنوشتش رو عوض کرد، تا دوران پربحث و جدل بعد از انقلاب که محل استقرار مسئولان شد و کلی حاشیه و مناقشه براش پیش اومد. حتی آتش سوزی های عمدی و مرمت های سخت بعدش هم جزئی از داستان این کاخه.

امروز، کاخ مرمر با هویت جدیدش به عنوان موزه هنر ایران، دوباره نفس کشیده و درهای اون به روی مردم بازه. این کاخ فقط یه بنای تاریخی نیست؛ بلکه نمادی از پایداری و رستاخیز یک ملته. هر گوشه از این کاخ، داستانی از شکوه، سقوط، چالش ها و بازسازی رو تو دل خودش داره. وقتی واردش می شید، حس می کنید دیوارها با شما حرف می زنن و هر کدوم از آثار هنری، شما رو تو دل تاریخ می بره. باور کنید، دیدن این کاخ از نزدیک، یه تجربه کاملاً متفاوته. نه فقط یه بازدید ساده، بلکه یه سفر تو دل تاریخ و فرهنگ غنی ایران. حتماً یه سر به موزه هنر ایران بزنید و این فراز و نشیب ها رو از نزدیک حس کنید. برای بازدید هم یادتون باشه که کارت شناسایی همراه داشته باشید تا به راحتی وارد این بنای تاریخی و پر رمز و راز بشید.