خلاصه کتاب فیلسوفان سینما از مانستربرگ تا رانسیر ( نویسنده گروه نویسندگان )

دنبال یه میان بر برای فهم ارتباط پیچیده فلسفه و سینما هستی؟ کتاب فیلسوفان سینما از مانستربرگ تا رانسیر دقیقاً همون چیزیه که بهت کمک می کنه تا غرق بشی تو دنیای تئوری فیلم و بفهمی فیلسوفای بزرگ چطور به این هنر هفتم نگاه کردن.

این کتاب یه گنجینه ست که از اولین جرقه های نظریه سینما تا بحث های داغ امروزی رو زیر و رو کرده. هرجا بحث فلسفه و سینما میاد وسط، این کتاب یه حرف حسابی برای گفتن داره. سینما فقط یه سرگرمی ساده نیست؛ یه میدونه بزرگ برای فکر کردن و فلسفه بافیه. خیلی ها فکر می کنن سینما فقط یه ابزاره برای نشون دادن چیزایی که قبلاً وجود داشتن، اما اینجا قراره ببینیم سینما خودش چطور می تونه معناهای جدیدی بسازه و حتی دید ما رو به زندگی و واقعیت عوض کنه. توی این مقاله، می خوایم یه جوری این کتاب رو براتون باز کنیم که هم ته و توی بحث ها رو در بیارید، هم لذت ببرید و فکر نکنید با یه متن خشک و خالی سروکار دارید. پس بزن بریم تا ببینیم فیلسوف ها با سینما چه کرده اند و سینما با فلسفه!

کتابی که باید بخونی! مشخصات «فیلسوفان سینما از مانستربرگ تا رانسیر»

قبل از اینکه شیرجه بزنیم تو عمق نظریات فیلسوف ها، بد نیست یه نگاهی به خود کتاب و مشخصاتش بندازیم تا بدونیم با چی طرفیم. کتاب فیلسوفان سینما از مانستربرگ تا رانسیر، یه اثر گروه نویسندگان هست که ویراستاری انگلیسی اش رو فلیسیتی کلمن به عهده داشته. این کتاب با ترجمه روان و دقیق مهرداد پارسا و همکارانش به فارسی دراومده و انتشارات شوند زحمت چاپش رو کشیده. تعداد صفحاتش حدود ۲۷۲ صفحه ست که پر از تحلیل های عمیق و نکته های ناب درباره ارتباط فلسفه و هنر هفتمه.

این کتاب صرفاً یه معرفی ساده یا یه مرور سطحی نیست؛ مجموعه ای از مقاله های تحلیلیه که هر کدومش توسط منتقدها و فیلسوفای کاربلد نوشته شده. فکر کن، از شروع شکل گیری نظریه سینما تا همین الان که فیلم ها و سریال ها همه جا رو گرفتن، این کتاب همه رو پوشش داده. در واقع، اگه دلت می خواد یه دید کلی و در عین حال دقیق از سیر منطقی بحث ها و تئوری های سینمایی پیدا کنی، این کتاب واقعاً یه منبع عالیه. باهاش می تونی بفهمی هر کدوم از فیلسوفای بزرگ، سینما رو از چه زاویه ای دیدن و چه حرفی برای گفتن داشتن.

دو نگاه اساسی به سینما: معرفت شناسی تکنولوژیک و رخداد

فلیسیتی کلمن، ویراستار کاربلد کتاب فیلسوفان سینما، برای اینکه بتونه بحث های مختلف رو منظم و قابل فهم کنه، دو تا رویکرد اصلی برای بررسی سینما معرفی کرده که بهشون میگه معرفت شناسی های سینمایی. بیاین ببینیم این دو تا چی هستن و چطور به ما کمک می کنن تا سینما رو بهتر درک کنیم.

معرفت شناسی تکنولوژیک: سینما و تکنیک های ساخت تصویر

اولی معرفت شناسی تکنولوژیک هست. خب، از اسمش معلومه که به چی اشاره داره دیگه. اینجا تمرکز روی خود تکنیک های سینما، یعنی اون چیزای مادی و فنی که باعث می شن یه فیلم ساخته بشه، هست. مثلاً تدوین، دکوپاژ، انتخاب نماها (پلان ها)، ترتیب سکانس ها و کلاً تمام کارهایی که پشت صحنه انجام میشه تا یه تصویر متحرک جلوی چشم ما ظاهر بشه. اینجا بیشتر به این توجه میشه که چطور این فرم ها و ساختارهای سینمایی با مغز ما و نحوه درکمون از دنیا جور در میان و چطور می تونن خودشون رو به عنوان یه الگو برای تجربه کردن به ما تحمیل کنن. در واقع این رویکرد به این سوال جواب میده که فرم سینمایی چطور کار می کنه؟ و چطور این فرم، الگوی اصلی تجربه دیداری ما میشه؟ این همون جاییه که سینما با ادراک روزمره ما مشترک میشه و می تونه یه چیز جدید به ما یاد بده.

معرفت شناسی رخداد: زمان، واقعیت و مفاهیم فلسفی در سینما

حالا بریم سراغ دومی، یعنی معرفت شناسی رخداد. این رویکرد یه کم عمیق تره و به جای اینکه به ابزارهای ساخت فیلم نگاه کنه، میره سراغ چیزایی مثل زمان، زیبایی شناسی، حرکت و مهمتر از همه، محتوا و مضمونی که توی فیلم می بینیم. یعنی اینجا مسئله اصلی، واقعیت و رئالیسم در سینماست. آیا سینما فقط یه آینه ست که واقعیت رو نشون میده؟ یا نه، خودش یه چیزی خلق می کنه و واقعیت های تازه ای رو جلوی چشم ما میاره؟

توی این بخش، با مفاهیم متافیزیکی و رخدادهایی سروکار داریم که مستقیم به فلسفه وصل میشن؛ چیزهایی که شاید جسم مادی نداشته باشن، اما وجود دارن و تأثیرگذارن. مثل زمان، مکان، اون پویایی های اجتماعی که توی فیلم می بینیم، ریشه های سیاسی یه واقعه تاریخی و کلی مفاهیم دیگه که همگی به ما کمک می کنن تا بفهمیم سینما چطور می تونه فکر ما رو به چالش بکشه و ما رو به تأمل عمیق تر واداره. این دو تا رویکرد، یعنی تکنولوژیک و رخداد، مثل دو روی یک سکه اند که وقتی کنار هم قرار می گیرن، یه تصویر کامل تر و جامع تر از سینما بهمون میدن و باعث می شن هم لذت دیدن فیلم رو ببریم، هم ازش درس بگیریم و بهش فکر کنیم.

فیلسوفان و نظریه های کلیدی: سفری در اندیشه سینمایی

حالا که با کلیات و چارچوب های اصلی کتاب آشنا شدیم، وقتشه که یه سر و گوشی آب بدیم و ببینیم کدوم فیلسوف ها تو این کتاب مطرح شدن و هر کدومشون چه حرفی برای گفتن داشتن. آماده ای برای یه سفر هیجان انگیز تو دنیای فکری بزرگترین متفکران تاریخ سینما؟ پس بریم که شروع کنیم!

الف) هوگو مانستربرگ: پدرخوانده نظریه سینما و قیاس فیلم/ذهن

اگه دنبال اولین کسی هستی که سینما رو با فلسفه و روان شناسی پیوند داد، باید بریم سراغ هوگو مانستربرگ. این روان شناس آلمانی-آمریکایی رو میشه پدرخوانده نظریه سینما دونست. مانستربرگ معتقد بود سینما یه هنر کاملاً مستقل و بی بدیله و فقط یه جور نمایش ضبط شده نیست. حرف اصلیش همون قیاس معروف فیلم/ذهن بود. اون می گفت سازوکارهای سینما خیلی شبیه به فرایندهای روانی و ذهنی ما آدما کار می کنن. مثلاً فلاش بک تو فیلم، عین این می مونه که ما یه خاطره رو توی ذهنمون مرور می کنیم. یا کلوزآپ (نمای نزدیک) رو با تمرکز ما روی یه جزئیات خاص مقایسه می کرد.

از دید مانستربرگ، سینما از تئاتر هم یه سر و گردن بالاتر بود! می گفت تئاتر یه جور بازسازی واقعیت بیرونیه، اما سینما می تونه مستقیم وارد ذهن تماشاگر بشه و باهاش بازی کنه. مثلاً تدوین، یا تغییر مکان و زمان تو فیلم، چیزایی بود که تئاتر نمی تونست به این راحتی ها انجام بده. مقاله ای که تو کتاب فیلسوفان سینما به مانستربرگ اختصاص داده شده، ضمن اینکه این دیدگاه ها رو بررسی می کنه، انتقاداتی هم بهش وارد می کنه و در نهایت از موضع اصلی اون دفاع می کنه. در واقع، مانستربرگ به سینما این اعتبار رو داد که چیزی فراتر از یه سرگرمیه و می تونه یه ابزار قدرتمند برای درک ذهن و جهان باشه.

ب) آنری برگسون: نقد حرکت و زمانِ قلابی در سینما

حالا که از مانستربرگ و ستایش سینما صحبت کردیم، بد نیست به فیلسوفی اشاره کنیم که نگاهش به سینما کاملاً متفاوت بود: آنری برگسون. این فیلسوف فرانسوی، برعکس مانستربرگ، نقاط ضعف سینما رو نشون میداد، البته از منظر خودش. برگسون مشکلش با سینما این بود که اون رو ناتوان در بازنمایی حرکت واقعی می دونست. اون می گفت سینما حرکت رو تیکه تیکه می کنه، مثل یه سری عکس ثابت که پشت سر هم پخش میشن. اینجوری یه حرکت و زمان کاذب ایجاد میشه.

برگسون معتقد بود چیزی که علم مدرن به عنوان برداشت کمی از حرکت (مثل اندازه گیری و تقسیم کردن حرکت به لحظات) ارائه میده، یه درک ناقصه. در حالی که حرکت واقعی و زمان حقیقی، از طریق شهود قابل درکه. سینما از دید برگسون، با این تقسیم بندی های مکانیکی، همون درک کاذب رو تقویت می کرد و نمی تونست جریان سیال و زنده ی حرکت رو به درستی نشون بده. البته باید این رو هم در نظر گرفت که برگسون این حرف ها رو وقتی میزد که سینما هنوز خیلی ابتدایی بود و به اندازه الان پیشرفته نشده بود. اما نظریاتش، بستری شد برای بحث های خیلی مهم تر و عمیق تر درباره زمان و حرکت تو سینما، خصوصاً برای فیلسوف های بعدی مثل دلوز.

ج) ژیل دلوز: تصویر-حرکت، تصویر-زمان و هستی شناسی سینما

بعد از برگسون، نوبت به یکی از مهمترین فیلسوف های سینما میرسه: ژیل دلوز. دلوز، دقیقاً از جایی شروع می کنه که برگسون بحث رو تموم کرده بود. اون دو تا کتاب بزرگ و معروف درباره سینما داره به اسم های سینما ۱: تصویر-حرکت و سینما ۲: تصویر-زمان که توشون به شکل دیوانه واری وارد جزئیات میشه و یه جور هستی شناسی تصویر سینمایی رو ترسیم می کنه.

دلوز میگه سینمای کلاسیک، یعنی همون فیلمای هالیوودی قدیمی و فیلمایی که داستان رو خطی و منطقی روایت می کنن، همش بر پایه تصویر-حرکت بنا شده. یعنی هرچیزی که می بینیم، یه حرکت یا واکنشی رو به دنبال داره و تماشاگر رو تو یه مسیر مشخص پیش میبره. اما بعد از جنگ جهانی دوم و با ظهور نئورئالیسم ایتالیا، یه اتفاق جدید می افته: تصویر-زمان متولد میشه. تو این سینمای مدرن، دیگه اون رابطه مستقیم بین حرکت و واکنش از بین میره. کاراکترها ممکنه بیکار باشن، منتظر بمونن، یا حتی فقط تماشا کنن. اینجا دیگه تمرکز روی خود زمان و احساس زمانه، نه فقط حرکت تو زمان. فیلم های تصویر-زمان، ما رو به فکر فرو میبرن و دیدگاهمون رو نسبت به واقعیت و تجربه عوض می کنن. این ایده ها، نشون میده که سینما چقدر فراتر از یه سرگرمی ساده ست و می تونه ابزاری قدرتمند برای کندوکاو توی مفاهیم عمیق فلسفی باشه.

د) تئودور آدورنو و ماکس هورکهایمر: سینما، صنعت فرهنگ و توهم زدایی

حالا بریم سراغ یه نگاه خیلی انتقادی به سینما و کلاً فرهنگ، از طرف دو متفکر بزرگ مکتب فرانکفورت: تئودور آدورنو و ماکس هورکهایمر. این دو نفر سینما رو نه یه هنر بی بدیل می دونستن و نه حتی یه ابزار برای تفکر، بلکه بخشی از چیزی به اسم صنعت فرهنگ. از نظر اون ها، تو عصر مدرن، هنر و فرهنگ هم مثل کارخونه ها شدن که محصول تولید می کنن؛ محصولاتی که هدفشون فقط سودآوری و کنترل مردمه، نه بالا بردن آگاهی یا ایجاد زیبایی.

این دو فیلسوف، مفهوم توهم زدایی (Disillusionment) رو مطرح می کنن. اون ها میگن سینما، مردم رو فریب نمیده، بلکه برعکس، توهماتشون رو از بین میبره! چه جوری؟ با نشون دادن واقعیت به شکلی که کنترل شده و کاملاً قابل پیش بینیه. تماشاگر با دیدن یه فیلم هالیوودی، فکر می کنه داره یه دنیای جدید رو تجربه می کنه، اما در واقع داره همون کلیشه ها و الگوهایی رو میبینه که صنعت فرهنگ براش ساخته. اینجوری مردم منفعل میشن و قدرت تفکر و خلاقیتشون رو از دست میدن. آدورنو و هورکهایمر این وضعیت رو با تمثیل غار افلاطون مقایسه می کنن. زندانی های غار، فکر می کنن اون سایه ها واقعیت هستن، اما تو سینمای صنعت فرهنگ، مردم حتی میفهمن که اینا فقط سایه ان و با این حال باز هم همون رو قبول می کنن و سرگرم میشن. این یه جور فاشیسم فرهنگی و استبداد فکریه که آزادی اندیشه رو از بین میبره و همه رو به همرنگ جماعت شدن تشویق می کنه. حرفشون خیلی تند و تیز بود، ولی خب، کلی بحث جدید رو تو فلسفه سینما باز کرد.

آدورنو و هورکهایمر معتقد بودند سینما و صنعت فرهنگ، نه با فریب دادن، بلکه با توهم زدایی از مخاطب، او را به مصرف کننده ای منفعل تبدیل می کنند.

ه) آندره بازن: واقع گرایی و ابهام (پدر نظریه مدرن فیلم)

حالا بریم سراغ یه فیلسوف و منتقد فیلم دیگه که دیدگاهش با آدورنو و هورکهایمر زمین تا آسمون فرق داشت: آندره بازن. خیلی ها بازن رو پدر نظریه مدرن فیلم میدونن. اون برخلاف خیلی ها، سینما رو ابزاری برای فریب یا توهم زدایی نمی دید، بلکه یه پنجره به روی واقعیت. بازن شدیداً روی مفهوم واقع گرایی تو سینما تأکید داشت. میگفت سینما باید تا جای ممکن به واقعیت نزدیک باشه و اون رو بدون دستکاری نشون بده.

برای همین هم، بازن عاشق استفاده از تکنیک هایی مثل میزانسن و عمق میدان بود. میزانسن یعنی اون چیزی که جلوی دوربین اتفاق می افته، همه چیز تو قاب، از چیدمان صحنه و لباس بازیگرها تا حرکتشون. و عمق میدان یعنی اینکه همه ی عناصر تو کادر، چه نزدیک باشن چه دور، همزمان واضح و قابل دیدن باشن. با این کارها، بازن معتقد بود تماشاگر آزادی بیشتری برای انتخاب نقطه تمرکزش داره و میتونه خودش واقعیت رو کشف کنه، نه اینکه کارگردان همه چیز رو براش آماده و مشخص کنه. اون میگفت سینما مثل یه آینه ست که واقعیت رو منعکس می کنه، البته نه یه آینه تخت، بلکه آینه ای که کمی ابهام توش هست تا جای فکر کردن برای تماشاگر باقی بمونه. این ابهام برای بازن خیلی مهم بود؛ چون به تماشاگر اجازه می داد خودش با فیلم درگیر بشه و برداشت شخصی خودش رو داشته باشه. دیدگاه بازن، انقلابی تو نظریه فیلم ایجاد کرد و پایه و اساس خیلی از تحلیل های بعدی شد.

و) بقیه فیلسوفان مهم: نگاهی گذرا به نقش آفرینان دیگر

کتاب فیلسوفان سینما از مانستربرگ تا رانسیر فقط به این چند نفر محدود نمیشه. کلی فیلسوف دیگه هم هستن که هر کدومشون یه آجر به دیوار فهم ما از سینما اضافه کردن. بیاید یه نگاهی گذرا به چند نفر دیگه هم بندازیم تا بدونیم چه مباحثی رو دنبال کردن:

• اسلاوی ژیژک: این فیلسوف اسلوونیایی، سینما رو یه ابزار بی نظیر برای فهم ایدئولوژی و ناخودآگاه می دونه. اون با استفاده از فیلم های مختلف، لایه های پنهان ایدئولوژی های جامعه رو برملا می کنه و نشون میده که چطور سینما میتونه واقعیت رو به ما بباورونه.
• ژاک رانسیر: رانسیر به سیاست زیبایی شناسی و توزیع حسی در سینما میپردازه. اون میگه هنر، از جمله سینما، چطور میتونه مرزهای بین دیده شدن و دیده نشدن، شنیده شدن و شنیده نشدن رو جابجا کنه و روابط قدرت رو به چالش بکشه.
• ژولیا کریستوا: با رویکردهای روانکاوانه خودش، کریستوا به سینما نگاه می کنه. اون بیشتر روی زبان، بدن و ناخودآگاه در فیلم ها تمرکز داره و نشون میده چطور سینما میتونه این ابعاد رو به تصویر بکشه.
• استنلی کاول: این فیلسوف آمریکایی، بحث های فلسفه زبان عادی و بازشناسی در سینما رو مطرح می کنه. اون معتقد بود سینما، خصوصاً سینمای کلاسیک هالیوود، به ما کمک می کنه تا مفاهیم روزمره زندگی و روابط انسانی رو بهتر بفهمیم و بازشناسی کنیم.
• لورا مالوی: نظریه اش درباره نگاه خیره مردانه (Male Gaze) و سینمای فمینیستی، انقلابی تو مطالعات فیلم ایجاد کرد. اون نشون داد که چطور سینمای کلاسیک، زن ها رو ابژه ای برای لذت بصری مردها نشون میده و چطور میشه یه سینمای متفاوت ساخت که این نگاه رو به چالش بکشه.

هر کدوم از این فیلسوف ها با دیدگاه های خاص خودشون، به ما کمک می کنن تا سینما رو از زاویه های جدیدی ببینیم و بفهمیم که این هنر هفتم چقدر لایه های پنهان و عمیق داره که منتظر کشف شدن هستن. این کتاب واقعاً یه دعوت به تفکره.

نتیجه گیری: چرا «فیلسوفان سینما» یه کتاب واجبه؟

خب، رسیدیم به آخر این سفر هیجان انگیز تو دنیای خلاصه کتاب فیلسوفان سینما از مانستربرگ تا رانسیر. دیدیم که این کتاب چقدر جامع و عمیق به رابطه پیچیده و چندوجهی فلسفه و سینما نگاه می کنه. از همون شروع کار که مانستربرگ سینما رو با ذهن قیاس کرد و برگسون بهش خرده گرفت، تا دلوز که هستی شناسی تصویر سینمایی رو ترسیم کرد و آدورنو و هورکهایمر که سینما رو جزء صنعت فرهنگ می دونستن، و بازن که از واقع گرایی دفاع می کرد، همه و همه نشون دادن که سینما فقط یه سرگرمی ساده نیست.

این کتاب یه نکته خیلی مهم رو به ما یادآوری می کنه: سینما نه تنها یه ابزار برای تصویرسازی، بلکه یه بستر قدرتمند برای تفکر و تأمل فلسفیه. فیلم ها می تونن ما رو به چالش بکشن، دیدگاهمون رو نسبت به دنیا عوض کنن و حتی سوال های جدیدی تو ذهن ما ایجاد کنن که تا به حال بهشون فکر نکرده بودیم. خلاصه کتاب فیلسوفان سینما از مانستربرگ تا رانسیر برای دانشجوها، پژوهشگراها، علاقه مندا به سینما و فلسفه، و حتی منتقدا و تحلیلگرا، یه مرجع خیلی ارزشمنده. این مقاله یه دید کلی بهتون داد، اما اگه واقعاً دلتون میخواد عمیق تر وارد این بحث ها بشید و حسابی کیف کنید، حتماً سراغ خود کتاب اصلی برید و ازش لذت ببرید. شک نکنید که ارزشش رو داره!