مجازات شروع به جرم

شروع به جرم وقتی اتفاق می افتد که یک نفر با قصد مجرمانه، دست به کارهایی بزند که نشان دهنده آغاز عملیات اجرایی جرم اصلی است، اما به خاطر یک عامل خارجی که از اراده خودش نیست، نتواند آن جرم را کامل کند. مجازات شروع به جرم هم طبق ماده ۱۲۲ قانون مجازات اسلامی، بر اساس نوع جرم اصلی و میزان خطرناکی آن فرق می کند، مثلاً برای جرایم سنگین تر، مجازات شروع به جرم هم بیشتر است.

تاحالا فکر کردین وقتی یکی قصد داره جرمی رو انجام بده ولی نمیتونه به آخر برسونه، چه اتفاقی میفته؟ مثلاً یه نفر میخواد دزدی کنه، میره سراغ خونه، در رو باز میکنه، ولی قبل از اینکه چیزی برداره، یهو همسایه از راه میرسه و اون شخص فرار میکنه. آیا این آدم هیچ مجازاتی نداره؟ قطعاً نه! اینجا پای مفهومی به اسم شروع به جرم میاد وسط که تو قانون ما خیلی مهمه. این بحث، یکی از پیچیده ترین و البته مهم ترین قسمت های حقوق کیفریه که دونستنش هم برای حقوق دان ها و هم برای مردم عادی کلی کاربرد داره. بیایید با هم یه سفر کوتاه داشته باشیم به دنیای این مفهوم حقوقی تا ببینیم قانون گذار ما چه نگاهی بهش داره و مجازات هاش چیه.

شروع به جرم چیست؟ تعاریف و مبانی قانونی

شاید براتون سوال باشه که اصلاً شروع به جرم دقیقاً یعنی چی؟ بذارید اینجوری بگم، ارتکاب یه جرم یه مسیر چهار مرحله ای داره: اولش، قصد مجرمانه یا همون فکری که توی سر آدم میاد. دوم، اقدامات مقدماتی، یعنی کارایی مثل تهیه وسایل جرم. سوم، عملیات اجرایی که یعنی شروع کردن به انجام خود جرم. و چهارم، اتمام جرم، که دیگه کار تموم شده و جرم کامل شده. شروع به جرم دقیقاً تو مرحله سوم اتفاق میفته، یعنی وقتی که فرد شروع به انجام عملیات اجرایی کرده، ولی بنا به دلیلی که خودش توش دست نداشته، جرم کامل نمیشه. ماده ۱۲۲ قانون مجازات اسلامی این رو واضح توضیح داده و گفته «هر کس قصد ارتکاب جرمی کرده و شروع به اجرای آن نماید لیکن به واسطه عامل خارج از اراده او قصدش معلق بماند، به شرح زیر مجازات می شود.»

تعریف جامع شروع به جرم

همونطور که گفتیم، شروع به جرم رو باید یه جور آغاز ناقص جرم اصلی بدونیم. یعنی فرد تمام نیت و همت خودش رو برای انجام جرم به کار گرفته، عملیات اجرایی رو هم شروع کرده، ولی یه چیزی جلوی تکمیل کارش رو گرفته. مثلاً سارق میخواسته پول های داخل صندوق رو بدزده، قفل رو شکونده و به صندوق نزدیک شده، ولی قبل از اینکه پول رو برداره، آژیر خطر به صدا در میاد و فرار می کنه. اینجاست که می گیم شروع به جرم سرقت محقق شده.

تفاوت اساسی با جرم تام و اندیشه مجرمانه

یه فرق بزرگ بین شروع به جرم، جرم تام و اندیشه مجرمانه وجود داره. اندیشه مجرمانه همون فکر پلیدی هست که تو سر آدم میاد؛ مثلاً فکر کردن به دزدی یا قتل. قانون گذار هیچ وقت آدم ها رو بابت فکرشون مجازات نمی کنه، چون اولاً نمیشه ثابتش کرد، ثانیاً هر کسی ممکنه چنین فکری به سرش بزنه و این جرم نیست. بعد از اندیشه، میریم سراغ اقدامات مقدماتی. اینها کارهایی هستند که قبل از شروع به عملیات اجرایی انجام میشن؛ مثلاً خریدن اسلحه برای قتل یا تهیه ابزار برای سرقت. معمولاً این اقدامات هم مجازات ندارن، مگر اینکه خودشون به تنهایی یک جرم مستقل باشن (مثلاً حمل سلاح غیرمجاز). اما شروع به جرم، زمانی اتفاق میفته که از مرحله مقدماتی رد شده باشیم و وارد مرحله عملیات اجرایی بشیم. جرم تام هم دیگه زمانیه که تمام مراحل جرم کامل شده باشه و فرد به هدفش رسیده باشه.

مبنای جرم انگاری شروع به جرم

شاید بپرسید چرا اصلاً شروع به جرم رو مجازات می کنن؟ وقتی جرمی کامل نشده، چرا باید کسی رو مجازات کرد؟ جوابش خیلی ساده است: قانون گذار می خواد از جامعه و ارزش هاش حفاظت کنه. وقتی یه نفر شروع به انجام یه جرم می کنه، نشون میده که قصد جدی برای آسیب زدن به جامعه رو داره و تا لب پرتگاه هم رفته. این شخص خطرناکه و اگر مجازات نشه، ممکنه باز هم دست به همچین کاری بزنه. پس مجازات شروع به جرم، یک جور اقدام پیشگیرانه است تا قبل از اینکه ضرر کامل به جامعه برسه، جلوی اون گرفته بشه.

قانون گذار با جرم انگاری شروع به جرم، نشون میده که حتی ورود به مرحله عملیات اجرایی یک جرم، نشانه ای از خطرناکی فرد است و باید با آن برخورد کرد تا امنیت و نظم عمومی جامعه حفظ شود.

ارکان سه گانه تشکیل دهنده شروع به جرم

برای اینکه بگیم شروع به جرم اتفاق افتاده، باید سه تا رکن اصلی با هم وجود داشته باشن. اگه حتی یکی از این ارکان نباشه، دیگه نمیشه حرف از شروع به جرم زد.

رکن معنوی (قصد مجرمانه)

اولین و شاید مهم ترین رکن، داشتن قصد مجرمانه است. یعنی فرد باید با نیت قبلی و به صورت عمدی دست به انجام اون کار بزنه. اگه کسی بدون قصد قبلی یا غیرعمدی کاری رو انجام بده، حتی اگه به نتیجه نرسه، شروع به جرم نکرده. مثلاً اگه یه راننده به خاطر بی احتیاطی و غیرعمدی بخوره به عابر پیاده و عابر زخمی بشه ولی نمیره (شروع به قتل غیرعمد)، اینجا شروع به جرم قتل متصور نیست، چون قصد اولیه از بین بردن زندگی نبوده. بنابراین، شروع به جرم فقط در جرایم عمدی معنی پیدا می کنه.

رکن مادی (شروع به عملیات اجرایی)

دومین رکن، رکن مادی هست که یعنی باید یه کاری از شخص سر بزنه که نشان دهنده شروع به انجام جرم باشه. فرق این رکن با اقدامات مقدماتی خیلی مهمه. اقدامات مقدماتی مثل خرید اسلحه، تهیه کلید و … به خودی خود جرم نیستن (مگر اینکه قانون براشون مجازات جداگانه تعیین کرده باشه). اما عملیات اجرایی یعنی فرد دیگه دست به کاری زده که مستقیماً به سمت ارتکاب جرم میره. مثلاً اگه کسی کلید ساخت، این اقدام مقدماتیه. اما اگه همون کلید رو برد و وارد خونه شد، یا خواست وارد بشه، این دیگه شروع عملیات اجرایی سرقته. قانون ما نظریه عینی رو قبول کرده، یعنی باید یه عمل خارجی ملموس انجام بشه.
مرز بین عملیات مقدماتی و اجرایی خیلی اوقات باریکه و دادگاه ها با توجه به شرایط پرونده، تشخیص میدن. مثلاً کسی که اسلحه میخره برای قتل، این اقدام مقدماتیه، ولی وقتی اسلحه رو به سمت قربانی نشونه میگیره و شلیک میکنه، حتی اگه تیر به هدف نخوره، اینجا دیگه وارد مرحله عملیات اجرایی شده. یه نکته دیگه هم وجود داره به اسم جرایم مانع؛ اینها جرایمی هستن که خودشون مقدمه یه جرم بزرگتر محسوب میشن ولی قانون گذار خودشون رو هم جرم انگاری کرده. مثلاً حمل سلاح غیرمجاز، که اگه کسی سلاح داشته باشه و بخواد باهاش قتل کنه، حمل سلاح خودش یه جرم مستقله.

رکن خارجی (عدم اتمام جرم به دلیل عامل خارج از اراده مرتکب)

سومین و آخرین رکن، اینه که جرم به خاطر یه عامل خارجی که از اراده خود مرتکب خارج بوده، کامل نشده. یعنی فرد نمیخواسته که کارش ناتمام بمونه و تمام تلاشش رو برای کامل کردن جرم کرده. مثلاً یه دزد میخواد پول رو از گاوصندوق برداره، رمز رو هم پیدا کرده، ولی یهو پلیس سر میرسه و اونو دستگیر میکنه. اینجا دستگیری پلیس یک عامل خارجی هست که جلوی کامل شدن جرم رو گرفته. اگه فرد خودش پشیمون بشه و ادامه نده، این دیگه شروع به جرم نیست و اسمش انصراف ارادی هست که در ادامه بیشتر بهش میپردازیم.

مجازات شروع به جرم: بررسی دقیق ماده ۱۲۲ قانون مجازات اسلامی

ماده ۱۲۲ قانون مجازات اسلامی دقیقاً مشخص کرده که مجازات شروع به جرم چیه. این مجازات بر اساس نوع جرمی که شخص قصد داشته مرتکب بشه، متفاوته. خلاصه این ماده رو میشه اینجوری گفت:

چارچوب کلی مجازات ها بر اساس نوع جرم اصلی

1. جرایم سنگین: اگه جرمی که قصدش رو داشته، مجازات هایی مثل سلب حیات (اعدام)، حبس دائم یا حبس تعزیری درجه یک تا سه داشته باشه، مجازات شروع به جرمش، حبس تعزیری درجه چهار خواهد بود.
2. جرایم متوسط: برای جرایمی که مجازاتشون قطع عضو یا حبس تعزیری درجه چهار هست، مجازات شروع به جرمش حبس تعزیری درجه پنج تعیین شده.
3. جرایم سبک تر: و در مورد جرایمی که مجازاتشون شلاق حدی یا حبس تعزیری درجه پنج هست، مجازات شروع به جرم حبس تعزیری یا شلاق یا جزای نقدی درجه شش هست.

مواردی که شروع به جرم مطلقاً قابل مجازات نیست

حواستون باشه که هر شروع به جرمی مجازات نداره. قانون گذار یه سری موارد رو مشخص کرده که تو اونا شروع به جرم، اساساً جرم محسوب نمیشه و مجازاتی هم نداره:

• جرایم خیلی سبک: اگه مجازات جرم اصلی، حبس تعزیری درجه ۶، ۷ و ۸ باشه، یا جزای نقدی، شلاق تعزیری، انتشار حکم، مصادره اموال یا انفصال دائم یا موقت باشه، شروع به جرمش مجازات نداره.
• جرایم غیرعمدی: همونطور که قبل تر گفتیم، شروع به جرم فقط تو جرایم عمدی معنی داره. پس شروع به قتل غیرعمد یا صدمه غیرعمد مجازات نداره.
• قصاص عضو: شروع به جرایمی که مجازات اصلیشون قصاص عضو هست، قابل مجازات نیست. مثلاً کسی که قصد قطع دست کسی رو داره و شروع به این کار میکنه ولی به هر دلیلی موفق نمیشه، اینجا شروع به جرمش مجازات نداره. فرق قطع عضو (مثل سرقت حدی که مجازاتش قطع عضو هست) با قصاص عضو (که حق مجنی علیه یا همون قربانی هست) رو باید بدونیم.
• شروع به معاونت در جرم: اگه کسی بخواد به عنوان معاون تو یه جرم شرکت کنه و شروع به این کار کنه ولی موفق نشه، مجازات شروع به معاونت رو نداره.

تأثیر قانون کاهش مجازات حبس تعزیری (مصوب ۱۳۹۹)

یه نکته خیلی مهم که باید بدونید، تأثیر قانون کاهش مجازات حبس تعزیری مصوب سال ۱۳۹۹ روی شروع به جرمه. قبل از این قانون، برای بعضی از جرایم، خود قانون گذار تو مواد دیگه (غیر از ماده ۱۲۲) مجازات خاصی برای شروع به جرمشون تعیین کرده بود (مثلاً شروع به آدم ربایی). ولی با تصویب قانون کاهش مجازات حبس تعزیری و به صراحت ماده ۱۵ همین قانون، اون مقررات خاص نسخ شده و حالا دیگه برای تعیین مجازات شروع به جرم، باید فقط و فقط به ماده ۱۲۲ قانون مجازات اسلامی رجوع کرد. یعنی دیگه قانون خاصی برای شروع به جرم اون جرایم نداریم و همه چی برمیگرده به همون حکم کلی ماده ۱۲۲.

تفاوت های ظریف و نکات کاربردی در مورد شروع به جرم

مبحث شروع به جرم پر از ریزه کاری ها و ظرایفی هست که اگه اونا رو ندونیم، ممکنه دچار اشتباه بشیم. تو این قسمت به چند تا از این نکات مهم و کاربردی میپردازیم.

انصراف ارادی از جرم (ماده ۱۲۴ قانون مجازات اسلامی)

شاید براتون پیش اومده باشه که از یه کاری پشیمون بشید و دیگه ادامه ندید. تو بحث جرم هم همینطوره. اگه یه نفر قصد ارتکاب جرمی رو داشته باشه، حتی شروع به عملیات اجرایی هم بکنه، ولی بعدش به میل و اراده خودش از ادامه اون کار منصرف بشه، دیگه عملش شروع به جرم محسوب نمیشه و بابتش مجازات نمیشه. این رو ماده ۱۲۴ قانون مجازات اسلامی خیلی واضح میگه. مثلاً یه سارق میره سراغ یه ماشین، میخواد در رو باز کنه، ولی یهو دلش به رحم میاد و به خودش میاد و از اونجا دور میشه. اینجا انصرافش ارادی بوده و مجازات شروع به جرم سرقت رو نداره.

اما یه نکته ظریف وجود داره: اگه تا قبل از انصراف ارادی، کارهایی انجام داده باشه که خودشون جرم مستقل محسوب بشن، بابت اون کارها باید مجازات بشه. مثلاً اگه همون سارق، برای باز کردن در ماشین، یه بخش هایی از ماشین رو تخریب کرده باشه و بعد منصرف بشه، بابت شروع به سرقت مجازات نمیشه، ولی بابت تخریب مجازات میشه. انصراف ارادی با ندامت فرق داره. ندامت یا همون پشیمانی، بعد از اینکه جرم کامل شد اتفاق میفته، و فقط میتونه تو میزان مجازات تخفیف ایجاد کنه نه اینکه جرم رو از بین ببره.

جرائم محال و جرائم عقیم

بعضی وقت ها پیش میاد که یه نفر با تمام وجود قصد انجام جرمی رو داره و تمام تلاشش رو هم میکنه، ولی جرم به خاطر یه شرایط خاص یا ناتوانی خود فرد، هرگز به نتیجه نمیرسه. این موارد رو به دو دسته جرم محال و جرم عقیم تقسیم می کنن:

جرم محال

جرم محال یعنی اساساً وقوع اون جرم به خاطر ماهیتش غیرممکنه. مثلاً کسی که میخواد یه خانم رو سقط جنین کنه، ولی اون خانم اصلاً باردار نیست. یا کسی که میخواد از یه مرده دزدی کنه. اینجا جرم اساساً قابل وقوع نیست. با این حال، چون فرد قصد مجرمانه داشته و شروع به عملیات اجرایی کرده، این موارد هم در حکم شروع به جرم محسوب میشن و مجازات دارن.

جرم عقیم

جرم عقیم وقتیه که وقوع جرم امکان پذیره، ولی به خاطر ناشی گری مجرم یا یه سری اتفاقات دیگه، جرم به نتیجه نمیرسه. مثلاً یه نفر با قصد قتل، به سمت کسی شلیک می کنه، ولی به خاطر اینکه نشونه گیر خوبی نبوده یا باد شدیدی وزیده، گلوله به هدف نمی خوره. اینجا جرم قابل وقوع بوده، ولی به دلایلی که مربوط به شخص مجرم یا شرایط بوده، به نتیجه نرسیده. این مورد هم مثل جرم محال، در حکم شروع به جرمه و مجازات داره.

شروع به جرم در اشخاص حقوقی

شاید فکر کنید شروع به جرم فقط برای آدماست. ولی نه! تو قانون ما، اشخاص حقوقی (مثل شرکت ها و سازمان ها) هم میتونن مسئولیت کیفری داشته باشن. اگه نماینده قانونی یک شخص حقوقی، با قصد مجرمانه، شروع به جرمی کنه که به نفع اون شخص حقوقی باشه، شخص حقوقی هم میتونه بابت شروع به جرم مجازات بشه. عبارت هر کس تو ماده ۱۲۲، هم شامل افراد حقیقی میشه و هم اشخاص حقوقی.

شروع به جرم و ترک فعل

یه نکته مهم دیگه اینکه، شروع به جرم همیشه با انجام یه فعل مثبت محقق میشه. یعنی فرد باید یه کاری رو انجام بده. با ترک فعل (یعنی کاری رو انجام ندادن) شروع به جرم محقق نمیشه. مثلاً اگه یه نگهبان وظیفه اش رو انجام نده و از یه جرمی جلوگیری نکنه، اینجا شروع به جرم نکرده، بلکه خودش ممکنه بابت جرم ترک فعل مجازات بشه.

شرکت، معاونت و سردستگی در شروع به جرم

تو یه جرم ممکنه چند نفر با هم شرکت داشته باشن (شرکت در جرم) یا یکی به دیگری کمک کنه (معاونت در جرم) یا یکی رئیس گروه باشه (سردستگی در جرم). حالا سوال اینه که آیا میشه تو شروع به جرم هم شرکت، معاونت یا سردستگی داشت؟ بله، اینها همشون متصور هستن. یعنی اگه چند نفر با هم شروع به یه جرم کنن، یا کسی به کسی دیگه تو شروع یه جرم کمک کنه، یا سردسته یه گروه، فرمان شروع به جرم رو بده، اینها طبق قانون مجازات میشن. اما شروع به معاونت در جرم یا شروع به سردستگی در جرم قابل تصور نیست و مجازات نداره. یعنی کسی نمیتونه شروع کنه به کمک کردن برای یک جرم، و مجازات بشه.

مصادیق خاص شروع به جرم در قوانین متفرقه

گاهی اوقات به خاطر اهمیت یه سری از جرایم، قانون گذار برای شروع به اونها هم مجازات خاصی تعیین کرده. مثلاً شروع به جاسوسی یا جرایم علیه امنیت ملی که به صورت مستقل جرم انگاری شده بودن. اما همونطور که قبل تر هم گفتیم، با قانون کاهش مجازات حبس تعزیری (مصوب ۱۳۹۹)، بسیاری از این مقررات خاص نسخ شدن و الان دیگه برای تعیین مجازات، عمدتاً به ماده ۱۲۲ قانون مجازات اسلامی رجوع میشه. البته هنوز هم بعضی از جرایم خاص مثل شروع به آدم ربایی (موضوع تبصره ماده ۶۲۱ قانون مجازات اسلامی بخش تعزیرات) یا شروع به قتل عمدی برخی مسئولین رده بالا (موضوع ماده ۵۱۵ قانون مجازات اسلامی بخش تعزیرات) استثنائات خودشون رو دارن و باید به مواد قانونی مربوط به خودشون مراجعه کرد.

تشخیص مرز دقیق بین اقدامات مقدماتی و عملیات اجرایی یکی از چالش برانگیزترین مسائل در پرونده های شروع به جرم است و نیاز به دقت و ظرافت حقوقی بالایی دارد.

نتیجه گیری: جمع بندی و توصیه نهایی

خب، تا اینجا دیدیم که مجازات شروع به جرم یه بحث عمیق و پر از ظرافت های حقوقیه که هم برای حفظ امنیت جامعه لازمه و هم برای اینکه حق کسی ضایع نشه. فهمیدیم که برای اینکه بگیم یه نفر شروع به جرم کرده، باید سه تا رکن اصلی یعنی قصد مجرمانه، شروع به عملیات اجرایی و وجود یک عامل خارجی برای ناتمام موندن جرم، کنار هم باشن. همچنین دیدیم که ماده ۱۲۲ قانون مجازات اسلامی تکلیف مجازات ها رو مشخص کرده و تأثیر قانون کاهش مجازات حبس تعزیری هم روی این بحث چیه.

فراموش نکنید که نیت صرف، یا فقط انجام کارهای مقدماتی، معمولاً جرم نیستن، مگر اینکه اون اقدامات مقدماتی خودشون به تنهایی جرم باشن. انصراف ارادی از جرم هم که خیلی مهمه و اگه خود فرد از روی اختیار از کارش پشیمون بشه و ادامه نده، دیگه مجازات شروع به جرم رو نداره. اما جرایم محال و عقیم، با اینکه جرم کامل نشده، ولی چون نیت و شروع به عملیات اجرایی وجود داشته، مجازات شروع به جرم رو به دنبال دارن.

این مباحث حقوقی گاهی پیچیده میشن و ممکنه برای افراد عادی کمی گنگ باشن. به همین دلیل، اگه شما یا اطرافیانتون با اتهام شروع به جرم مواجه شدید، یا سوالات حقوقی دیگه ای در این زمینه داشتید، بهترین کار اینه که حتماً با یک وکیل متخصص مشورت کنید. یه وکیل خوب میتونه با تسلط کامل به قوانین و تجربه ای که داره، شما رو راهنمایی کنه و بهترین مسیر رو پیش پاتون بذاره تا حقوق شما به درستی رعایت بشه.

مهمترین نکاتی که باید به خاطر بسپارید:

• شروع به جرم فقط در جرایم عمدی معنی پیدا می کند.
• برای تحقق شروع به جرم، باید وارد عملیات اجرایی شده باشید، نه فقط اقدامات مقدماتی.
• ناتمام ماندن جرم باید به دلیل عاملی خارج از اراده خود شخص باشد.
• مجازات شروع به جرم بر اساس شدت جرم اصلی و طبق ماده ۱۲۲ قانون مجازات اسلامی تعیین می شود.
• انصراف ارادی از جرم، مجازات شروع به جرم را از بین می برد.
• جرایم محال و عقیم در حکم شروع به جرم هستند و مجازات دارند.

منابع و مراجع قانونی

• قانون مجازات اسلامی (مصوب ۱۳۹۲)
• قانون کاهش مجازات حبس تعزیری (مصوب ۱۳۹۹)