آیا سردرد از علائم کبد چرب است

متأسفانه امروزه بیماری‌های کبدی رواج روزافزونی یافته‌اند. عملکرد ضعیف کبد توانایی بدن در هضم مناسب غذا، جذب مواد مغذی، شکستن چربی‌ها و دفع  مواد سمی را کاهش می‌دهد. عارضه‌های گوناگونی موجب آسیب دیدن کبد می‌شوند، بیماری کبد چرب یکی از عارضه‌های کبد است که درصد شیوع بالایی در سراسر جهان دارد.

کبد چرب چیست؟

بیماری کبد چرب را نمی‌توان به تنهایی به عنوان یک بیماری تعریف کرد، بلکه عموماً آغازکننده بیماری‌ها قلمداد می‌شود. اما حتی هنگامی که این بیماری در معاینه‌های بالینی تشخیص داده می‌شود، از این عبارت کلی برای تعریف آن استفاده می‌شود که “بیماری کبد چرب زمانی رخ می‌دهد که چربی اضافی در سلول‌های کبد انباشته شود.” تجمع بیش از حد چربی در سلول‌های کبد و پر شدن فضاهای میان بافتی، این اندام را بزرگ‌تر و سنگین‌تر از حالت طبیعی می‌سازد.

در پاسخ به این سوال که کبد چگونه چرب می شود؟ باید گفت بروز بیماری کبد چرب را به چند روش می‌توان توضیح داد، مقبول‌ترین توضیح این است که عملکرد کبد تا اندازه‌ای دچار نقص می‌شود که دیگر نمی‌تواند چربی‌ها را به خوبی بشکند و خارج کند. توضیح دیگر این است که بگوییم استخراج چربی روده‌، یعنی محل تجزیه و جذب غذای مصرفی، افزایش می‌یابد.

کبد نیز چربی‌های موجود در وعده غذایی را که توسط بدن جذب می‌شود تجزیه می‌کند. بنابراین اگر فردی به طور مستمر در مصرف چربی زیاده‌روی کند، میزان چربی بالایی به کبد می‌رسد. کبد نمی‌تواند فرایند متابولیسم را بر روی این مقدار زیاد چربی که در هر وعده رژیم غذایی وارد بدن می‌شود انجام دهد، و در نهایت چربی مازاد به صورت تری‌گلیسیریدها انباشته می‌شود. این تجمع تدریجی چربی به التهاب کبد و آسیب دیدن سلول‌های آن می‌انجامد که در نهایت به آن بیماری کبد چرب گفته می شود.

علایم

علایم بیماری کبد چرب بروز نمی کنند و بیماری با هیچ علامتی، به ویژه در ابتدای بیماری، همراه نیست. در صورت پیشرفت بیماری، معمولاً پس از سپری شدن چند سال یا حتی چند دهه، مشکلات مبهمی نظیر موارد زیر تجربه می‌شوند:

• خستگی مزمن
• کاهش وزن یا کم‌اشتهایی
• ضعف
• حالت تهوع
• گیجی، ضعف قوه تشخیص یا مشکل در تمرکز کردن

بیمار علاوه بر موارد فوق گاهی با علایم زیر نیز مواجه می‌شود:

• درد مرکز یا قسمت راست بالای شکم
• کبد بزرگ شده
• تیره شدن رنگ پوست یا لک صورت، جوش صورت که معممولاً روی گردن یا زیربغل رخ می‌دهد.
• سفید شدن زبان
• بوی بد دهان
• کهیر و حساسیت‌های پوستی
• خارش پوست
• تعرق بیش از اندازه
• بوی نامطبوع و زننده بدن
• حلقه‌های تیره زیر چشم
• زرد شدن چشم
• قرمزی، تورم و خارش چشم (حساسیت چشم)
• آکنه دوران بزرگسالی (آکنه روزاسه) ـ (جوش‌های قرمز اطراف بینی، گونه‌ها و چانه)
• ظاهر شدن خال‌ها و نقطه‌های مایل به قهوه‌ای روی پوست مانند لک صورت (خال‌های کبدی)
• قرمز شدن کف پا و دست که گاهی با خارش و التهاب نیز همراه است.
• سرخ شدن صورت یا افزایش تعداد رگ‌های خونی صورت (مویرگ‌ها/ رگ‌ها)
• سردرد، سرگیجه و در مواردی تنگی نفس

علت و علل

مدرن شدن سریع کشورهای آسیایی افزایش میزان چاقی و مشکلات ناشی از آن را برای مردم این نواحی به ارمغان آورده است. بیماری کبد چرب در دست‌کم 25% جمعیت کشورهایی تشخیص داده می‌شود که چاقی در آن رواج گسترده‌ دارد. از دیگر علل و علت کبد چرب می توان به موارد زیر اشاره کرد:

• چاقی احتمال ابتلا به دیابت را افزایش می‌دهد، و بیمار دیابتی بیش از دیگران مستعد ابتلا به کبد چرب است. البته این بیماری خود به خود در بیمار دیابتی بروز نمی‌یابد، بلکه دیابت مقاوم به انسولین به علاوه وجود چربی اضافی در بدن در نهایت باعث بروز این بیماری می‌شود.
• در مورد رابطه هپاتیت با کبد چرب باید گفت یکی از عامل‌های مؤثر در ابتلا به این بیماری، هپاتیت C است که التهاب کبد را به دنبال دارد، لازم به ذکر است که هپاتیت با کبد چرب تقاوت دارد.
• کبد چرب معمولاً پی‌آمد مصرف مشروبات الکلی سنگین است؛ هر چند این عارضه تنها مشروب ‌خواران را هدف قرار نمی‌دهد و در میان افراد غیر الکلی نیز رواج دارد که علت آن عموماً مصرف طولانی مدت داروهای تجویزی، رژیم غذایی نامناسب، سوء تغذیه، بیماری‌های خاص ناشی از سبک زندگی فردی مانند دیابت، چاقی یا سطح کلسترول بالا است.
• یکی از مهم‌ترین و شاخص‌ترین عوامل ابتلا به این بیماری الکل و پس از آن چاقی است. چربی مازاد در ناحیه‌ی شکم بیش از افزایش وزن کلی بدن به بیماری کبد چرب ارتباط می‌یابد. اکثر افراد چاق از ضرورت کاهش وزن آگاه هستند، حال آن که تعداد انگشت‌شماری از آنان واقعاً قدمی در این راه برمی‌دارند. شاخص توده بدنی کمتر از 25 به عنوان محدوده سلامت اکثر افراد قلمداد می‌شود، البته این میزان با توجه به قد و جنسیت فرد تغییر می‌کند.
• بارداری و حاملگی نیز به دلیل به هم خوردن تعادل هورمون‌ها در طی این دوره و همچنین افزایش وزن یکی از علل بیماری کبد چرب به شمار می‌رود. اما پس از زایمان، کبد به خودی خود و بدون هیچ گونه درمان خاصی شروع به بهبود یافتن می‌کند و به ندرت لازم است تا برای بیماری کبدی ناشی از حاملگی برنامه درمانی خاصی در نظر گرفته شود.

انواع

دو نوع کبد چرب عبارتست از الکلی و غیر الکلی. اگر چه فرایند بروز هر دو نوع یکسان است. جهت تعیین شدت یا گرید کبد چرب برای آن یک نظام درجه‌بندی در نظر گرفته شده است. تشخیص درجه بیماری برای ارائه برنامه درمانی مناسب و بهبود سریع بیمار اهمیت دارد.

• درجه یا گرید 1 (نوع 1): گونه ساده‌ای که عملکرد کبد را مختل نمی‌سازد، اما همچنان نیازمند مدیریت است.
• درجه یا گرید 2 (نوع 2): عارضه‌ای متوسط که به منظور جلوگیری از پیشرفت بیماری باید تحت درمان قرار گیرد.
• درجه یا گرید 3 (نوع 3): حالت شدید بیماری که معمولاً با بروز علائم کبد چرب توأم است.

در کودکان

بیماری کبد چرب کودکان رایج‌ترین بیماری‌ کبدی در بچه ها است. تقریباً 10% کودکان عمدتاً به دلیل چاقی بیش از حد به بیماری کبد چرب غیرالکلی دچار می‌شوند. تخمین زده می‌شود که از هر ده کودک یک نفر اضافه وزن دارد. برآوردی که ظرف یک دهه گذشته حدوداً سه برابر شده است. بیماری کبد چرب در میان تقریباً 3% از کودکان و 22 تا 53 درصد از کودکان چاق رواج دارد. بروز این عارضه در کودکان از سن چهارسالگی شروع می‌شود و احتمال ابتلا به آن با بالا رفتن سن فزونی می‌یابد، بنابراین در میان نوجوانان درصد شیوع بالاتری دارد. به علاوه دختران بیش از پسران به این بیماری دچار می‌شوند.

در بارداری

چربی به ندرت در کبد مادران طی دوران بارداری انباشته و باعث بروز کبد چرب حاد بارداری می شود و  خیلی به ندرت زندگی مادر و جنین را در معرض خطری جدی قرار می‌دهد و به از کار افتادگی کبد، کلیه، عفونت شدید یا خونریزی می‌انجامد. دلیل این امر کاملاً مشخص نیست، اما احتمالاً هورمون‌ها بدون تأثیر نیستند.

پس از تأیید تشخیص کبد چرب حاد حاملگی، پزشکان سعی می‌کنند تا هر چه سریع‌تر نوزاد را از رحم مادر خارج کنند. پس از آن هر چند مادر به مدت چند روز تحت مراقبت‌های ویژه قرار می‌گیرد، اما عملکرد کبد غالباً ظرف چند هفته به حالت طبیعی برمی‌گردد.

تشخیص

همان‌طور که پیش‌تر اشاره شد، انباشت چربی‌های مازاد در سلول‌های کبد موجب التهاب درونی و آسیب دیدن سلول‌ها می‌شود. آنزیم‌های کبدی موجود در این اندام عملکردهای معینی را بر عهده دارند و زمان بروز آسیب در جریان خون آزاد می‌شوند. در آزمایش‌های معمول خون افزایش آنزیم‌های کبدی مشخص می‌شود و در نتیجه احتمال داده می‌شود که فرد به بیماری کبد چرب مبتلا شده است.

سپس با انجام آزمایش‌های تصویر برداری عارضه کبد چرب تشخیص داده می‌شود که در صورت ابتلا به آن، کبد در سونوگرافی روشن دیده می‌شود یا اکوژنیسیته‌اش افزایش می‌یابد و در سی. تی. اسکن تراکم آن کمتر به نظر می‌آید. با این حال در این روش‌های تشخیصی شدت و نوع بیماری مشخص نمی‌شود و با ارزیابی نتایج آنها نمی‌توان پی برد که آیا عارضه موضعی است یا انتشار آن در تمام این اندام شروع شده است. نمونه ‌برداری از کبد بهترین گزینه برای انجام تشخیص کبد چرب است. نمونه‌برداری به صورت یک عمل بسته و با حداقل تهاجم تحت بی‌حسی موضعی انجام می‌شود، سوزن ظریفی برای بیرون کشیدن نمونه از محتویات و بافت‌های کبد وارد بدن می‌شود و سپس نمونه به دست آمده به دقت با استفاده از میکروسکوپ برای تعیین وجود چربی داخل آن بررسی می‌شود.

درمان

بیمار و پزشک به کمک یکدیگر برنامه‌ای را برای تغییر سبک زندگی تدوین می‌کنند. تغذیه و رژیم غذایی مناسب کبد چرب، افزایش فعالیت جسمی و ورزش کردن و مصرف داروی کبد چرب در صورت لزوم برای کنترل میزان کلسترول و قند خون عامل‌های خطری را به حداقل می‌رساند که تصفیه چربی سلول‌های کبد را به دنبال دارد.

• کاهش وزن: باید به شیوه‌ای مناسب و سالم انجام شود، حذف وعده‌های غذایی و گرسنه ماندن برای مدتی طولانی صرفاً مشکل کبد را تشدید می‌کند. اما با پیگیری برنامه ورزشی منظم و سالم می‌توان به تدریج به وزن مطلوب رسید.
• انتخاب مواد غذایی مناسب: بیماران مبتلا به کبد چرب باید رژیم غذایی خود را محدود کنند. غذاهای پرچرب شامل فراورده‌های لبنی پرچرب و گوشت قرمز باید کاملاً از برنامه غذایی حذف شود. از مصرف هر گونه محصولات غذایی فرآوری شده و غلات خودداری شود. توصیه می‌شود رژیم غذایی با مواد قندی و نمک پایین رعایت شود و میوه‌ها و سبزیجات خام بیشتری در وعده‌های غذایی روزانه گنجانده شود تا آب بدن کم نشود.
• قطع مصرف داروهای مشکل‌ساز: مصرف داروهایی که تأثیر نامطلوب و منفی بر کبد چرب دارند باید متوقف شود و داروهایی کم‌خطرتر جایگزین آنها گردد.
• ورزش کردن: کاهش چربی شکم به کمک ورزش کردن برای بیماران مبتلا به کبد چرب مفید است. دنبال کردن برنامه ورزشی روزانه وزن بدن را در حد مطلوب نگه می‌دارد و مانع بروز بسیاری از عارضه‌ها می‌شود.

بااین وجود، بعضی از اختلال‌های مرتبط با کبد چرب مانند کلسترول بالا، افزایش قند خون و چاقی را تنها می‌توان با مداخله‌های دارویی به صورتی کارآمد درمان کرد. اگر این اختلال‌ها تحت کنترل درنیایند، هر گونه تلاش در جهت درمان بیماری کبد چرب تلاشی بیهوده و محکوم به شکست است. بنابراین داروهایی مانند متفورمین برای درمان دیابت مقاوم به انسولین، داروهای استاتین برای مدیریت کلسترول بالا و داروهای رفع معضل چاقی تجویز می‌شوند.

رژیم غذایی

یکی از عوامل مهم در درمان بیماری کبد چرب پرهیز از غذاهای مضر می باشد. در ادامه بعضی از رژیم های غذایی مؤثر در درمان کبد چرب شرح داده می‌شوند:

• پرهیز از کربوهیدرات‌های بد مانند شکر و آرد تصفیه شده، نان سفید، انواع شیرینی، سودا و دیگر غذاهای تصفیه یا فرآوری شده. این مواد به تری‌گلیسرید، نوعی از چربی که درون کبد انباشته می‌شود، تبدیل می‌شوند.
• مصرف کربوهیدرات‌های سالم مانند محصولات فرآوری نشده و سبوس‌دار، سبزیجات (مانند فلفل و…)، میوه‌ها (مانند گوجه فرنگی، توت فرنگی، انار، لیمو ترش و…) و حبوبات.
• پرهیز از چربی بد. چربی‌های بد چربی‌های اشباع شده و ترانس هستند. مصرف گوشت‌های پرچرب مانند گوشت گاو، بره، خوک و مرغ با پوست، لبنیات پرچرب، کره، پنیر، بستنی خامه و… مضر است. میزان چربی‌های ترانس را می‌توان به راحتی با خوددرای از مصرف دونات‌ها، کیک‌ها، مافین‌ها، کلوچه‌ها و شیرینی‌های صنعتی، تنقلات بسته بندی شده مانند چیپس، مارگارین، غذاهای سرخ شده و آماده، آب نبات و… کاهش داد.
• مصرف چربی‌های خوب یا چربی‌های اشباع نشده مونو(یگانه) و پلی (چندگانه) چربی‌های سالم به شمار می‌روند و یکی از موارد مورد توجه در درمان بیماری کبد چرب می باشد. برای آشپزی از روغن‌های سرد فشاری و اسیدهای پرب دارای امگا 3 استفاده کنید. رون زیتون، روغن کانولا، روغن آفتابگردان، روغن بادام زمینی و روغن کنجد از روغن‌های خوب به شمار می‌آیند. آووکادو، زیتون و خشکبار (بادام، بادام زمینی، فندق و…) بیشتری مصرف کنید. موارد اشاره شده در دسته‌ی چربی‌های اشباع نشده مونو قرار می‌گیرند، از چربی‌های اشباع نشده پلی می‌توان روغن دانه سویا، روغن ذرت، روغن گلرنگ، گردو، تخمه کدو و آفتابگردان، کنجد، بذر کتان، ماهی‌های چرب مانند قزل‌آلا، آزاد، تون، اسقومری، ساردین، شیر سویا و توفو را برشمرد. به خاطر داشته باشید که اگرچه چربی‌های خوب سالم و خوب هستند، اما مانند هر چیز دیگری با زیاده‌روی در مصرف خاصیت بد پیدا می‌کنند.
• شکر و نمک کمتری استفاده کنید، مصرف این دو ماده موجب تشدید بیماری کبد چرب می شود. برای شروع می‌توانید آب لیمو یا سرکه به غذا اضافه کنید تا غذا با نمک کمتر همچنان طعم دلخواه داشته باشد. از عسل ارگانیک و طبیعی به جای شکر تصفیه شده استفاده کنید.
• هنگام پخت غذا، از افزودن ادویه‌هایی مانند زردچوبه و زیره سبز غافل نشوید چون تأثیر فوق‌العاده‌ای در درمان کبد چرب دارند.
• ویتامین E به عنوان یک آنتی اکسیدان از بدن در برابر آسیب‌های رادیکال‌های آزاد محافظت می‌کند. این تأثیر حفاظتی به ویژه برای کبد بسیار مفید است چون رادیکال‌های آزاد در طول فرایند سم‌زدایی طبیعی تولید می‌شوند.
• کربوهیدرات‌های تصفیه شده مانند برنج سفید، نان سفید، ماکارونی و رشته و پاستا را باید از رژیم غذایی کاملاً حذف کرد.

چون غذاهای فراوری شده و آماده حاوی چربی‌های مضر بیشتری هستند، باید از مصرف‌شان اجتناب کرد. برشتوک‌های صبحانه نیز فراوری شده و بنابراین ممنوع هستند. همچنین چون محصولات صنعتی‌ای مانند کیک، کلوچه، بیسکویت، پفک و…برای آماده شدن و پخت نیاز به چربی بیشتری دارند، باید از برنامه غذایی بیماران مبتلا به بیماری کبد چرب حذف شوند.

پیشگیری

با در پیش گرفتن سبک زندگی سالم می‌توان وزن بدن را در حد مطلوب نگاه داشت و از یکی از عامل‌های اصلی بروز بیماری کبد چرب، یعنی چاقی، جلوگیری کرد. از یاد نبرید که ورزش و رژیم غذایی سالم دو مؤلفه‌ی مهم تمام برنامه‌های کاهش وزن محسوب می‌شوند. در پایان پیشنهادهایی جهت پیشگیری از ابتلا به بیماری کبد چرب ارائه می‌شود:

• انتخاب سبک زندگی سالم
• پیگیری یک برنامه تدریجی و مستمر کاهش وزن در صورت لزوم
• رعایت رژیم غذایی متعادل سرشار از فیبر و دارای چربی‌های اشباع شده کمتر
• به حداقل رساندن مصرف شکر، کاهش مصرف غذاهای سرخ کردنی
• گنجاندن ورزش‌هایی مانند پیاده‌روی، شنا، باغبانی و نرمش‌های کششی در برنامه روزانه، حداقل چهار روز در هفته.
• مصرف نکردن مشروبات الکلی

بیماری کبد چرب در چند دهه اخیر شیوع زیادی پیدا کرده است، یکی از دلایل عمده آن عدم مصرف مواد غذایی مناسب و اضافه وزن می باشد. علایم بیماری کبد چرب جز در موارد شدید بروز نمی یابد، و بیماری در مراحل اولیه هیچ علائمی ندارد. این بیماری در هر سنی حتی در کودکان نیز ممکن بروز پیدا کند. درمان این بیماری عمدتا با برطرف کردن علت و رژیم غذایی مناسب می باشد.