نکات مهم قرارداد چاپ کتاب
قرارداد چاپ کتاب میان ناشر و مؤلف سندی است که داد و ستد را میان ناشر و مؤلف قطعی و نهایی میکند و در آن، نویسنده تمام یا برخی از حقوق اثر خود را به ناشر واگذار می کند. بدون قرارداد، حقوق کتاب از نویسنده به ناشر منتقل میشود و با عقد قرارداد، فرایند رسمی نشر کتاب شروع میشود. بنابراین بسیار مهم است که ناشر و نویسنده، وقتی صحبت از «عقد قرارداد» به میان می آید، نکات مهم و مؤلفه های قرارداد را بداند، تا بتواند از منافع خود دفاع و حقوق خود را حفظ کند.
همچنین قرارداد ناشر- نویسنده باید خصوصیات هر قرارداد حقوقی دیگری را داشته باشد، تا در صورت بروز اختلاف، قابل ارائه به داور یا دادگاه باشد و تصمیمگیری و قضاوت را آسان کند. با وجود اهمیت قرارداد منسجم و جامع در صنعت نشر، بارها با مواردی از اختلاف میان بخش های مختلف صنعت نشر، به ویژه ناشران و اهل قلم روبه رو هستیم که اصل اختلاف، ناشی از عدم پیشبینی و رعایت اصول عقد قرارداد بوده است. بنابراین وظیفه خود میدانیم تا در صنعت نشر، تا حد امکان، قرارداد های مختلف رایج در صنعت نشر را بررسی، و عناصر اساسی آن را در هر قرارداد باید پیشبینی شود، معرفی کنیم.
قرارداد چاپ کتاب چیست؟
قرارداد چاپ کتاب سندی است که توافق ها، اختیارات و مسئولیت های میان دو شخص حقیقی یا حقوقی را قطعی، رسمی و از نظر قانونی لازم الاجرا می کند. در بخش های مختلف صنعت نشر، عقد قرارداد لازم است: قرارداد ناشر- مؤلف یا نویسنده، ناشرـ مترجم، ناشرـ ویراستاران، ناشرـ موزع، ناشر ـ کتابفروش، ناشر ـ طراح، ناشر ـ صفحه آرا، و قرارداد های دیگری که وظیفه شان ایجاد شفافیت در توافق ها و ایجاد ضمانت قانونی و حقوقی در مورد اجرای مفاد آن توافق برای هر دو طرف قرارداد است.
بند های لازم برای قرارداد چاپ کتاب
در زیر عناصر مهم در هر قرار داد چاپ کتاب بین ناشر ـ نویسنده / مؤلف آمده است. اما ممکن است ناشر و مؤلف بر شرایط خاصی نیز توافق کنند، که در اینجا نیامده است. بخش هایی که وجود آنها در قرارداد ضروری است، با ستاره (*) مشخص شدهاند.
تاریخ و تعداد صفحات قرارداد و شماره هر صفحه
بر تمام صفحات قرارداد، تعداد صفحات قرارداد، شماره صفحه و تاریخ عقد قرارداد باید درج شود.
نام ناشر
این بخش قرارداد چاپ کتاب شامل مشخصات حقوقی ناشر و نام نماینده قانونی او برای عقد قرارداد، می باشد.
نام نویسنده/ مؤلف
نام کامل، مشخصات شناسنامه ای و نشانی نویسنده / مؤلف، و در صورت وجود، نام مستعار او. اگر نویسنده های کتاب چند نفرند، نام و نشانی همه آنها باید ذکر شود.
موضوع قرارداد
نام اولیه و موضوع کتاب. معمولا نام اولیه کتاب با توافق نویسنده و ناشر در قرارداد درج میشود، اما نام نهایی کتاب را معمولاً ناشر تعیین میکند، مگر در ادبیات خلاقه، از جمله داستان و شعر.
حقوق واگذاری قرارداد
مؤلف کدام حقوق مادی اثر خود را به ناشر واگذار میکند. معمولاً نویسندگان در قرارداد با ناشران معتبر و در کشور های صاحب صنعت نشر پیشرفته، تمام حقوق خود را به ناشر واگذار می کنند. یا مؤلف پس از واگذاری حقوق خود، ملزم به رعایت مفاد قرارداد می شوند. در مواردی دیده شده است که نویسنده، بخشی از اثری را که قبلاً به ناشری واگذار کرده است را (از جمله داستانی از یک مجموعه داستان)، بدون کسب موافقت رسمی ناشر، در رسانه یا مطبوعات یا در اینترنت منتشر می کند. این موارد، تخلف محسوب میشود.
حقوق جنبی یا تبعی*
حقوقی که ناشر می تواند به اشخاص ثالث واگذار کند. معمولاً منافع حاصل از این واگذاری، به نسبت معین مورد توافقی، بین ناشر و مؤلف تقسیم میشود. این حقوق شامل؛ «ترجمه به زبان های دیگر»، «انتشار به صورت کتاب جیبی یا تجاری یا شکل های دیگر»، «اقتباس نمایشی»، «اقتباس سینمای»، «اقتباس رادیویی»، «پاورقی»، «نقل قول»، «تلخیص»، «کتاب شفاهی»، «کتاب الکترونیکی و چند رسانه ای»، «خط بریل» و «حق استفاده شخصیت های مخلوق نویسنده» است.
معمولاً نویسنده، به جز در موارد نادر، تمام حقوق جنبی یا تبعی اثر را به ناشر واگذار میکند و ناشر می تواند این حقوق را به ناشران، سینماگران، و سایر خریداران این حقوق واگذار کند یا اجازه بدهد و درآمد حاصل از این واگذاری را به نسبت توافق شده در قرارداد، با نویسنده تقسیم میکند.
لازم به ذکر است که در این بخش از قرارداد چاپ کتاب منظور از ناشر، ناشر اصلی و اولیه ای است که با نویسنده قرارداد می بندد. ناشران ثانوی، می توانند فقط حقوق مشخصی از اثر را از ناشر اولیه خریداری کنند.
حقوق معنوی
حقوق معنوی قابل واگذاری نیست و تحت هر شرایط به نویسنده تعلق دارد (حتی اگر در قرارداد قید نشود) و ناشر متعهد می شود نام نویسنده را در صفحه حقوقی و بر روی جلد کتاب درج کند. از آنجا که حقوق معنوی غیر قابل واگذاری و انتقال است، هیچ قرارداد چاپ کتاب ، ناشر یا شخصی دیگر را مجاز نمی کند تا به جای صاحب حقوق معنوی کتاب(پدیدآور)، نام فرد دیگری را به عنوان نویسنده یا مؤلف آن اثر درج کند.
محدوده جغرافیایی
ممکن است مؤلف حق تکثیر (کپی رایت) اثر را فقط در ایران به ناشر بدهد و یا به او اجازه بدهد کتاب را در سراسر دنیا منتشر و توزیع کند. عموماً مؤلف و نویسنده، حق تکثیر و انتشار اثر را در تمام جهان به ناشر واگذار میکند.
زبان
مشخص میشود که مؤلف حق نشر اثر را به یک یا چند زبان، یا تمام زبانها به ناشر واگذار میکند. در اینجا نیز معمولاً نویسندگان معتبر، حق تکثیر و انتشار تمام زبانها را به ناشر معتبر واگذار میکنند.
تحویل دستنویس (خبر)
زمان تحویل دستنویس پیشبینی میشود و شیوه برخورد در صورت عدم تحویل به موقع اثر از سوی نویسنده، تعیین میشود. قالب ارائه اثر نیز تعیین میشود: حروفچینی با فایل کامپیوتری، یا دستنویس با مشخصات مورد نظر ناشر. مؤلف موظف میشود قبل از تحویل فایل حروفچینی، نرمافزار آن را با ناشر هماهنگ کند. همچنین نویسنده یا مؤلف مؤظف میشود کپی یا نسخه بدلی از اثر را نزد خود نگه دارد.
مجوزها و حقوق اشخاص ثالث
مؤلف مؤظف میشود مجوزهای لازم را برای دریافت اجازه انتشار متون یا تصاویر متعلق به اشخاص ثالث که در اثر آمده است، به صورت مکتوب کسب کند و هزینه آن را بپردازد.
ویرایش و نمونه خوانی
حق ویرایش اغلب با ناشر است. ناشران معتبر، در مورد ویرایش نظر مشورتی نویسنده یا مؤلف را کسب می کنند، اما مقام تصمیم گیرنده نهایی ناشر است. همچنین اغلب مؤظف می شود اثر حروف چینی شده ی نهایی را، پیش از تحویل به لیتوگرافی، در مهلت مشخصی نمونه خوانی و اصلاح نهایی کند و در قرارداد قید می شود که در صورتی که نویسنده، نمونه خوانی اثر را انجام ندهد، ناشر می تواند این نمونه خوانی را انجام دهد و هزینه آن را به حساب مؤلف یا نویسنده منظور کند.
تغییرات نویسنده
بسیار پیش می آید که نویسنده، پس از حروفچینی، صفحه آرایی، نمونه خوانی، لیتوگرافی یا در هنگام تجدید چاپ، تصمیم می گیرد مواردی را در متن تغییر دهد، اصلاح کند یا بخش هایی را از اثر حذف یا به آن اضافه کند. در قرارداد قید میشود که در چنین مواردی، در قرارداد چاپ کتاب قید می شود که پرداخت کلیه ی هزینه های وارده به ناشر، بر عهده ی مؤلف خواهد بود.
زمان انتشار
زمان انتشار اثر را معمولاً ناشر تعیین می کند. این زمان از پیش در قرارداد چاپ کتاب ثبت می شود و یا به اختیار ناشر سپرده می شود. در ایران، اکیداً توصیه میشود که تعیین زمان انتشار اثر، در اختیار ناشر باشد، چرا که زمان لازم برای اخذ مجوز چاپ کتاب و اعلام وصول (مجوز پخش کتاب) از وزارت ارشاد و فهرست نویسی پیش از انتشار (فیپا)، نوسان زیادی دارد و تعیین پیشاپیش زمان انتشار اثر در قرارداد غیر ممکن است.
نسخه های اهدایی به مؤلف
معمولاً ناشر متعهد میشود که در هر چاپ، تعدادی از نسخ کتاب را به مؤلف اهدا کند. این تعداد در کشورهای صاحب صنعت نشر پیشرفته، در چاپ اول 7 جلد است و در چاپهای بعدی، 3 تا 5 جلد که فقط حکم اظهارنامه و اعلام انتشار کتاب را دارد و غیر قابل فروش است. در ایران، به نادرستی، تعداد کتابهای اهدایی به مؤلف، بیشتر از این تعداد است.
فروش کتاب به مؤلف
مؤلف بعد از دریافت نسخه های اهدایی، در صورت تمایل به خرید تعدادی از کتابهای خود از ناشر، میتواند آن را با تخفیف (تخفیف عمده فروشی کتاب) از ناشر بخرد.
حق تألیف
حق تالیف یکی از موراد مهم است که باید پیش از چاپ و نشر کتاب مورد بررسی قرار بگیرد. حق تألیف می تواند بنا به توافق، مبلغ ثابتی بر اساس خرید قطعی و یکباره تمام حقوق مادی کتاب، درصدی از تعداد فروش رفته در قیمت پشت جلد باشد.
در ایران، فعلاً و در بیشتر موارد، حق تألیف درصدی از قیمت پشت جلد کتاب در تیراژ کتاب تعیین میشود و نه تعداد فروش رفته، که عملاً ناقص معنای حق تألیف درصدی است، چرا که در انتشار یک اثر شریک است. بنابراین مطابق تمام کشورهای صاحب صنعت نشر جهان، پیشنهاد میشود که حق تألیف، درصدی از تعداد فروش رفتهی کتاب، در درآمد فروش خالص آن تعیین شود. همچنین تفاوت حق تألیف در جلد سخت، جلد نرم و قطع جیبی کتاب مشخص میشود.
در بسیاری از موارد، حق تألیف در چاپ اول و چاپهای بعدی کتاب متفاوت است که در قرارداد چاپ کتاب پیشبینی میشود. در اکثریت قریب به اتفاق موارد، در قرارداد ذکر میشود که ناشر میتواند حدود 10 درصد از تیراژ کتاب را به منظور امور خیریه یا تبلیغات، اهدا و برای رسانه ها ارسال کند. این تعداد نسخه، مشمول حق تألیف نمیشود. اگر کتاب چند نویسنده دارد، سهم هر کس از حق تألیف و ترتیب درج نام نویسندگان بر روی جلد و شناسنامه مشخص میشود.
در اغلب موارد، قید می شود که اگر ناشر در مدت معینی (که از پیش تعیین میشود) نتواند تعداد نسخهی چاپ شده را به فروش برساند، میتواند کتابهای باقیمانده را برای استفاده در کتابخانههای عمومی و یا مصارف عام المنفعه اهدا، یا اعلام حراج کند و کتابها را با تخفیف بسیار بالا بفروشد.
در این موارد، ناشر قبلاً قصد خود را به صورت مکتوب به مؤلف اعلام میکند و اولویت خرید کتابهای باقی مانده در انبار ناشر، با مؤلف است. در صورتی که مؤلف تمایلی به این تعداد کتاب نداشت، ناشر میتواند آنها را با تخفیف بالا بفروشد یا اهدا کند. کتابهایی که اهدا شود یا با این تخفیف به فروش برسد، مشمول پرداخت حق تألیف نخواهد بود.
پیش پرداخت
مبلغی است که در هنگام قرارداد از سوی ناشر به مؤلف پرداخت و از حق تألیف او کسر میشود. برای آنکه قرارداد ارزش حقوقی داشته باشد، لازم است که در هنگام عقد قرارداد، مبلغی، صرفنظر از مقدار آن، به عنوان پیشپرداخت به مؤلف پرداخت شود.
تسویه حساب
تعیین میشود که ناشر حق تألیف را چه زمانی و در چند قسط به مؤلف میپردازد. در کشورهای صاحب صنعت نشر پیشرفته، معمولاً سالی دو بار، هر شش ماه یک بار (یک بار در نیمه سال مالی و یک بار در پایان سال مالی)، ناشران اظهارنامهای برای مؤلف ارسال میکنند که در آن، میزان کتابهای فروش رفته و حق تألیف نویسنده اعلام، و ظرف مدت معینی که در قرارداد ذکر می شود، به او پرداخت میشود.
اصالت اثر و ادعای اشخاص ثالث
مؤلف متعهد میشود که اثر ارائه شده اصیل است و خودش صاحب و خالق محتوای آن است و به هیچ شکلی، به قانون یا حقوق اشخاص ثالث تعدی نکرده است و در صورت اثبات خلاف این ادعا، ناشر هیچ مسئولیتی قانونی ندارد و مؤلف موظف به پاسخگویی به مراجع قضایی، و جبران خسارات وارده احتمالی به ناشر و دیگران، چه در مراحل رسیدگی قضایی و چه پس از صدور حکم خواهد بود.
شکل اثر
در اغلب موارد، مگر در صورت صرفنظرکردن ناشر از حق خود، تصمیمگیری در مورد جزئیات انتشار اثر به ناشر سپرده میشود، از جمله تعیین زمان انتشار اثر، عنوان نهایی اثر، نوع حروفچینی و صفحهآرایی، قطع، طرح جلد، نوع صحافی و جلد، تیراژ و قیمت کتاب. ناشر میتواند در مواردی که صلاح بداند، نظر مشورتی مؤلف را کسب کند.
تغییر نشانی
هر یک از طرفین، در صورت تغییر نشانی موظفند نشانی جدید خود را ظرف مدت معینی که در قرار ذکر میشود، رسماً به اطلاع طرف دیگر برساند.
اختلاف
تعیین میشود که در صورت بروز اختلاف در اجرای قرارداد، قضاوت و حکمیت به چه کسی سپرده میشود. در صورت توافق طرفین، میتوان داور مرضی الطرفین را از پیش تعیین کرد. در این صورت، لازم است که داور مرضی الطرفین نیز تمام نسخه های قرار را امضا کند.
شرایط فسخ قرارداد
شرایط فسخ قرارداد از پیش تعیین میشود، به طور مثال، دستنویس به موقع تحویل نشود، کیفیت اثر تحویل شده با کیفیت تعیین شده در قراداد مطابق نباشد، ناشر در زمان تعیینشده کتاب را منتشر نکند، کتاب در بازار نایاب شود، ناشر فعالیت خود را متوقف کند یا ورشکسته شود، یا طرفین به هر دلیلی مایل باشند به قرارداد خود خاتمه بدهند.
در هر یک از این موارد، مشخص میشود که در صورت فسخ قرارداد، در صورتی که کتاب هنوز چاپ نشده است، مؤلف موظف است به بازگرداندن پیش پرداخت هایی است که بابت حق تألیف دریافت کرده است. همچنین مؤلف موظف میشود هزینههای آمادهسازی و پیش از چاپ کتاب (از جمله حروفچینی، صفحهآرایی، طراحیجلد، ویرایش، نمونهخوانی، لیتوگرافی) را به ناشر بپردازد. اگر نایاب بودن کتاب از موارد فسخ قرارداد تعیین شود، شرایط نایاب بودن کتاب نیز باید مشخص شود.
در اغلب موارد، نایاب بودن کتاب به این شکل مشخص میشود که مؤلف، طی درخواستی مکتوب و رسمی، از ناشر میخواهد که موجودی ناشر از آن کتاب کمتر از 30 تا 50 نسخه باشد، مؤلف به طور تصادفی، به چند کتابفروشی مراجعه میکند و از آنها کتاب خود را میخواهد. در صورتی که کتابفروشیها نیز از آن کتاب موجودی نداشته باشند، مؤلف طی نامه رسمی دیگری، نایاب بودن اثر را به ناشر اعلام میکند.
اگر ناشر نتواند خلاف ادعای مؤلف را ثابت کند، کتاب، نایاب محسوب میشود. در قرارداد چاپ کتاب ذکر میشود که در صورت اثبات نایاب بودن اثر، ناشر موظف است ظرف معینی که در قرارداد چاپ کتاب آمده است (معمولاً 6 تا 12 ماه)، کتاب را تجدید چاپ کند و در صورت عدم تجدید چاپ در مهلت مقرر قرارداد فسخ میشود و مؤلف نباید از این بابت وجهی به ناشر بپردازد، مگر آنکه ناشر برای انتشار اثر منع قانونی داشته باشد.
شرایط اضطراری
در صورت بروز شرایط اضطراری (بلایای طبیعی، مقررات دولتی یا جنگ)، قرارداد معلق خواهد بود تا شرایط اضطراری سپری شود. همچنین میتوان حداکثر مدتی برای دوران شرایط اضطراری در نظر گرفت و پس از این مدت، در صورت عدم رفع شرایط موجود، قرارداد کان لمیکن تلقی میشود یا طبق توافق، فسخ می شود.
تعداد مواد و تبصرههای قرارداد
در هر نوع از قرارداد چاپ کتاب ، تعداد مواد و تبصره ها اعلام میشود.
تعداد نسخه های قرارداد و اعلام ارزش واحد آنها*
قرارداد معمولاً در چند نسخه تهیه می شود و اعلام میشود که هر نسخه، ارزش واحد دارد. تمام نسخه ها باید توسط طرفین امضا و تعداد نسخه های نزد هر کس معین شود.
مدت اعتبار*
هر قرارداد باید محدوده زمانی و تاریخ اعتبار داشته باشد. تاریخ اعتبار قرارداد چاپ کتاب معمولاً دوره مالکیت مادی اثر است که توسط قانون حمایت از حقوق مؤلف و منصف و قوانین دیگر حق تکثیر یا حق نشر تعیین میشود. این مدت بسته به قوانین هر کشور، بین 30 تا 90 سال پس از مرگ نویسنده است). اما در صورت توافق، این مدت میتواند کمتر از دوره قانونی مالکیت مادی اثر تعیین شود.
امضای طرفین*
هم ناشر و هم نویسنده، باید تمام صفحات قرارداد را امضا کنند. همچنین توصیه می شود که دو شاهد هم قرارداد را امضا کنند.